مجموعه آثار میر حامد حسین

دربــاره مجموعه آثار میر حامد حسین

سيد مير حامد حسين هندى نيشابورى، از بزرگ‏ترين متكلّمان و عظيم‏ترين عالمان و از مفاخر شيعه در اوايل سده سيزدهم هجرى قمرى، در بلده ميره لكهنو هند، به تاريخ پنجم محرم 1246 ق، به دنيا آمد.

مير حامد حسين هندى، در دامان خاندانى چشم گشود و پرورش يافت كه همه، عالمانى آگاه و فاضلانى مجاهد بودند. در ميان برادران و فرزندان و فرزندزادگان وى نيز عالمانى خدمتگزار و متعهد وجود داشتند.

از اين خاندان معظم، در آسمان علم و فقاهت، ستارگانى درخشان آشكار شدند كه هريك در عصر خويش، راهنماى گمشدگان بودند. اينك به چند تن از آنها اشاره مى‏كنيم:

1. جد صاحب عبقات: سيد محمدحسين، معروف به سيد الله‏كرم موسوى كنتورى نيشابورى( متوفاى 1288).

وى، جد مير حامد حسين و از اعلام فقها و زهاد زمان و صاحب كرامات در نيمه دوم سده دوازدهم هجرى است. ايشان علاقه زيادى به استنساخ قرآن كريم و كتب نفيسه به خط خود داشته و« قرآن» و« حق اليقين» و« تحفه الزائر» و« جامع عباسى»، به خط او در كتابخانه ناصريه لكهنو موجود است.

2. والد صاحب عبقات: مفتى، سيد محمدقلى موسوى كنتورى نيشابورى، والد ماجد مير حامد حسين و از چهره ‏هاى درخشان عقائد و مناظرات در نيمه اول قرن سيزدهم هجرى مى ‏باشد.

او در دوشنبه پنجم ماه ذى‏قعده سال 1188 به دنيا آمد. وى از شاگردان بارز« سيد دلدارعلى نقوى»( از اعاظم دانشمندان شيعه در قرن سيزدهم) و در اكثر علوم و فنون، محققى بى ‏نظير بود و تأليفات ارزنده ‏اى از خود به‏ جا گذاشت.

ايشان يكى از برجسته‏ ترين چهره‏ هاى علم عقايد و مناظرات و از نمونه‏ هاى كم‏ مانند تتبع و استقصاء بود.

سيد محمدقلى، در تاريخ نهم محرم 1260 ق، در لكهنو به رحمت ايزدى پيوست.

3. برادر ارشد صاحب عبقات: سيد سراج حسين، برادر ارشد مير حامد حسين نيز چون پدر و برادرانش از عالمان و فرزانگان بوده است. وى در نزد پدرش و سيد العلماء شاگردى نموده و بيشتر تأليفاتش در علوم رياضى است، مثل كتاب حل معادلات جبر و مقابله و رساله‏ اى در مخروطات منحنى. ايشان همچنين فيلسوف و پزشكى نامى بوده است.

سيد سراج حسين، با وجود اشتغال به علوم عربيه و فنون قديمه، به زبان انگليسى، فلسفه جديد و علوم رياضى نیز تسلط يافته بود.

وى، در 27 ربيع‏ الأول سال 1282 ق، رحلت كرد.

4. برادر ديگر صاحب عبقات: سيد اعجاز حسين، برادر ديگر مير حامد حسين، فرزند اوسط سيد محمدقلى بوده و ولادتش در 21 رجب 1240 واقع شده است.

ايشان نيز مانند پدر و برادرانش از دانشمندان نامى شيعه در كشور هند و صاحب تأليفات و تصنيفات متعددى بوده است.

وى، برادر خود مير حامد حسين را در تصنيف كتاب« استقصاء الافحام»، در زمينه استخراج مطالب و استنباط مقاصد، كمك فراوانى نمود تا جايى كه گفته ‏اند: بيشترين كار كتاب را او انجام داد، امّا به جهت شهرت مير حامد حسين، به نام وى انتشار يافت.

از جمله تأليفات ايشان مى‏ توان به« شذور العقيان فى تراجم الأعيان» و« كشف الحجب و الاستار عن احوال الكتب و الاسفار» اشاره كرد.

5. فرزند صاحب عبقات: سيد ناصر حسين، فرزند مير حامد حسين، ملقب به شمس العلماء، در 19 جمادى ‏الثانى 1284 ق، متولد شد. او را در علم و تتبع، تالى مرتبه پدر شمرده ‏اند، چرا كه نگذاشت زحمات پدرش به هدر رود و لذا به تتميم عبقات پرداخت و چندين جلد ديگر از آن را به سبك و سياق پدر بزرگوارش تأليف نمود و با نام ايشان منتشر ساخت.

ايشان عالمى متبحر، فقيه، اصولى، محدث و رجالى كثير التتبع و مفتى و مرجع اهالى بلاد خود بوده و اين علوم را از والد معظم خود و مفتى، سيد محمد عباس اخذ كرده بود.

در نهايت، ايشان در 25 ذى‏حجه 1361 ق، دار فانى را وداع گفت و بنا به وصيتش، در جوار مرقد قاضى شوشترى در آگره هند به خاك سپرده شد.

6. فرزند ديگر صاحب عبقات: سيد ذاكر حسين، فرزند ديگر مير حامد حسين نيز همچون برادر خود، عالمى فاضل و همچنين از ادباء و شعراى زمان خويش بود و برادرش را در تتميم عبقات يارى نمود. ديوان شعر به فارسى و عربى و تعليقاتى بر عبقات، از آثار اوست.

7 و 8. دو نوه صاحب عبقات: سيد محمد سعيد و سيد محمد نصير، فرزندان سيد ناصر حسين كه نوه‏هاى مير حامد حسين مى‏باشند نيز از فضلا و علماى بزرگ زمان خود بودند كه در نجف اشرف نزد اساتيد برجسته، تحصيلات عاليه خود را گذرانيدند. پس از بازگشت به هند، محمد سعيد، شؤون رياست علمى و دينى را به عهده گرفت و آثار و تأليفات متعددى را از خود به‏ جاى گذاشت؛ تا اينكه در سال 1387 ق، در هند وفات يافت و در جوار پدر بزرگوارش، در صحن مرقد قاضى شوشترى، به خاك سپرده شد، اما سيد محمد نصير، پس از بازگشت به هند، به جهت شرايط خاص زمانى، وارد كارهاى سياسى شده و از جانب شيعيان، به نمايندگى مجلس نيابى رسيد.

او نيز پس از عمرى پربار، در لكهنو رحلت كرد، ولى جسد وى را به كربلا برده و در صحن شريف و در مقبره ميرزاى شيرازى، به خاك سپردند.

تحصيلات:

مير حامد حسين، تعليم را از سن 6 سالگى با رفتن به مكتب‏خانه و پيش شيخى به نام« شيخ كرم‏على» شروع كرد، امّا پس از مدت كوتاهى پدر ايشان، خود، عهده‏دار تعليم وى گرديد و تا سن 14 سالگى، كتب متداول ابتدائى را به وى آموخت.

مير حامد حسين، در سن 15 سالگى و پس از رحلت پدر بزرگوارش، براى تكميل تحصيلات، به سراغ اساتيد ديگر رفت.

« مقامات حريرى» و« ديوان متنبى» را نزد« مولوى، سيد بركت‏على» و« نهج البلاغه» را نزد« مفتى، سيد محمد عباس تسترى» خواند. علوم شرعيه را نزد« سلطان العلماء، سيد محمد بن دلدارعلى» و برادر ايشان« سيد العلماء، سيد حسين بن دلدارعلى»- كه هر دو از علماى بزرگ شيعه در هند بودند- و علوم عقليه را نزد فرزند« سيد مرتضى سيد العلماء»، ملقب به« خلاصه العلماء» فراگرفت.

در اين زمان، ايشان كتاب« مناهج التدقيق» را كه از تصنيفات عاليه استادش،« سيد العلماء» بود، از ايشان اخذ كرد كه حواشى وى بر آن كتاب، بيانگر عظمت تحقيق و قدرت نقد ايشان مى ‏باشد.

به‏ هرحال، ايشان پس از چندين سال تحصيل، به امر تحقيق و پژوهش پرداخت و در اين زمينه، ابتدا به تصحيح و نقد تصانيف پدر بزرگوارش،« سيد محمدقلى»، از جمله« فتوحات حيدريه»،« رساله تقيّه» و« تشييد المطاعن» پرداخت و سال‏هاى سال، از عمر خويش را صرف تصحيح و مقابله عبارات اين كتب، مخصوصا« تشييد المطاعن»- كه رديه ‏اى بر« تحفه اثناعشريه» بود- با اصول و منابع آنها كرد.

هنوز از اين كار، فارغ نشده بود كه كتاب« منتهى الكلام»، توسط يكى از علماى اهل سنت به نام« مولوى، حيدرعلى فيض‏آبادى»، در ردّ بر اماميه، با تبليغات فراوان نشر و گسترش يافت؛ به‏ گونه‏اى كه عرصه بر عوام و خواص از شيعه تنگ شد. از يك طرف، مخالفين، مدعى بودند كه شيعه قادر بر جواب مطالب اين كتاب نيست؛ تا آنجا که مؤلف كتاب، مى‏ گفت: اگر اولين و آخرين شيعه جمع شوند، نمى ‏توانند جواب كتاب مرا بنويسند و از طرف ديگر، علماى بزرگ شيعه هند، از جمله« سلطان العلماء»،« سيد العلماء»،« مفتى، سيد محمد عباس تسترى» و ديگر اعلام، به سبب اوضاع خاص سلطنت و ملاحظات ديگر، امكان جواب دادن را نداشتند. در اين زمان بود كه« مير حامد حسين»، وارد ميدان شد و در فاصله شش ماه، كتاب« استقصاء الإفحام فى نقض منتهى الكلام» را به‏ گونه‏اى تصنيف كرد كه باعث حيرت علما، حتى اساتيد ايشان گشته و مورد استفاده آنان قرار گرفت و نشر آن، چنان ضربه‏اى بر مخالفين وارد كرد كه هيچ‏يك از آنان، حتى خود مؤلف« منتهى الكلام»، پس از سال‏ها تلاش و كمك گرفتن از واليان مخالفين و برگزارى اجتماعات مختلف، از عهده جواب آن برنيامدند.

پس از آن به تأليف كتاب« شوارق النصوص» پرداخت و سپس مشغول تأليف كتاب عظيم« عبقات الأنوار» شد كه تا آخر عمر، در امر تحقيق و تصنيف آن همّت گماشت.

در سال 1282 ق، عازم سفر حج و سپس عتبات عاليات شد، امّا در آنجا هم از فعاليت علمى و تحقيق بازنماند و در حرمين شريفين، يادداشت‏هايى از كتب نادر برداشت و در عراق، در محافل علمى علماى عراق شركت جست كه مورد احترام فوق ‏العاده ايشان قرار گرفت. وى پس از بازگشت، حاصل كار علمى خود را در قالب كتاب« أسفار الأنوار عن وقائع أفضل الأسفار» گردآورى نمود.

مير حامد حسين، عالمى پرتتبع و پراطلاع و محيط بر آثار و اخبار و ميراث علمى اسلامى بود؛ تا حدّى كه هيچ ‏يك از معاصران و متأخران و حتى بسيارى از پيشينيان، به پاى او نمى‏ رسند. وى همه عمر خويش را به بحث و پژوهش در اسرار اعتقادات دينى و حراست از اسلام و مرزبانى حوزه دين راستين گذرانيد و همه چيز خود را در راه استوارى حقايق مسلم دينى از دست داد؛ چنان‏كه مؤلف« ريحانه الادب»، در اين باره مى‏ نويسد:

« ... و در مدافعه از حوزه ديانت و بيضه شريعت، اهتمام تمام داشته و تمامى ساعات و دقايق عمر شريفش، در تأليفات دينى مصروف بوده و آنى فروگذارى نداشته؛ تا آنكه دست راست او از كثرت تحرير و كتابت، عاطل شده و در اواخر، با دست چپ مى‏ نگاشته است ...» و به گفته مؤلف« نجوم السماء»، زمانى هم كه دست چپ ايشان از كار مى ‏افتاده است، وى دست از كار برنداشته و مطالب را با زبان، املا مى‏ كرده است و هيچ مانعى نمى‏ توانست ايشان را از جهاد علمى بازدارد.

وفات:

سرانجام، ايشان در هجدهم ماه صفر سال 1306 ق، دعوت حق را لبيك گفت و در حسينيه جناب غفران‏ مآب مدفون شد. خبر وفات ايشان در عراق، برپايى مجالس متعدد فاتحه‏ خوانى را در پى داشت. تمامى علما، شريك عزا گشته و بزرگان زيادى، در سوگ او به سرودن قصيده و مرثيه پرداختند.

تأليفات:

1. عبقات الأنوار فى امامه الأئمه الأطهار( 30 مجلّد)؛

2. استقصاء الافحام و استيفاء الانتقام فى نقض منتهى الكلام( 10 مجلّد، طبع فى 1315 ق)؛

3. شوارق النصوص( 5 مجلّد)؛

4. كشف المعضلات فى حلّ المشكلات؛

5. العضب التبار فى مبحث آيه الغار؛

6. افحام اهل المين فى ردّ ازاله الغين؛

7. النجم الثاقب فى مسئله الحاجب فى الفقه( در سه قالب كبير، وسيط و صغير)؛

8. الدرر السنيه فى المكاتيب و المنشآت العربيه؛

9. زين الوسائل الى تحقيق المسائل( فيه فتاويه الفقهيه)؛

10. أسفار الأنوار عن وقائع أفضل الأسفار( ذكر فيه ما سنح له فى سفره إلى الحج و زياره أئمه العراق سلام الله عليهم)؛

11. الذرائع فى شرح الشرائع فى الفقه( لم يتمّ)؛

12. الشريعه الغراء( فقه كامل)؛

13. الشعله الجواله( بحث فيه إحراق المصاحف على عهد عثمان)؛

14. شمع المجالس( قصائد له فى رثاء الحسين، سيد الشهداء( ع))؛

15. الطارف، مجموعه ألغاز و معميات؛

16. صفحه الألماس فى احكام الارتماس( فى الغسل الارتماسى)؛

17. العشره الكامله( حل فيه عشره مسائل مشكله)؛

18. شمع و دمع( شعر فارسى)؛

19. الظل الممدود و الطلح المنضود؛

20. رجال المير حامد حسين؛

21. دره التحقيق.

كتابخانه ناصريه:

خاندان مير حامد حسين، از آغاز سده سيزدهم، به پى ‏ريزى كتابخانه ‏اى همت گماشتند كه به مرور زمان، تكميل گشت و نسخه ‏هاى فراوان و نفيسى به ‏تدريج در آن گردآورى شد كه تا 30000 نسخه رسيد؛ تا اينكه در دوران سيد ناصر حسين، به نام وى ناميده شد و در زمان سيد محمد سعيد و توسط ايشان به كتابخانه عمومى تبديل گرديد. اين كتابخانه، گرچه، از نظر كمى داراى نظاير فراوان است، امّا از نظر كيفى و به جهت وجود نسخه ‏هاى نادر، كم ‏نظير است.

مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى از كاربران محترم درخواست مى‌كند تا با انتقادات سازنده و پيشنهادات برازنده خود، ما را در ارتقاى كمى و كيفى اين برنامه يارى نمايند.