درختواره فقه

دربــاره درختواره فقه

پيشگفتار : درختواره روشى نوين

همواره پژوهشگران و محققان علوم اسلامى‏ جهت سامان دهى امر تحقيق و دستيابى به مطالب مورد نظر خود ناگزير از پژوهش و دقت نظر در كتب و متون گرانقدر گذشتگان مى ‏باشند.

و لكن به جهت وسعت و كثرت حجم منابع اصيل و قديمى ‏كاوش در اين متون و مراجعه به مصادر متعدد و منابع مختلف، مشكلاتى همچون كمى‏ وقت، عدم دقت كافى و... در روند تحقيق در پى خواهد داشت.

از اين رو مؤسسات تحقيقاتى و علمى‏ به جهت آسان سازى كار محققان متون مختلف علمى ‏را مورد تحليل قرار داده و روش‏هاى گوناگون را جهت سامان دهى امر تحقيق در اختيار جامعه علمى‏ قرار داده ‏اند.

با تحليل و بررسى اين روش‏ها مى‏ توان ادعا نمود كه عرضه اطلاعات در دسته‏ هاى منظم به صورت نمودار درختى همراه با ايجاد ارتباط بين عناوين يك درخت با ديگر عناوين از بهترين صورتهاى موجود در عرضه اطلاعات يك علم است. چرا كه ارائه اطلاعات به ديگر شيوه ‏ها در عين بهره ‏برى از محاسن بالا از نقائصى نيز برخوردارند كه ذيلاً شرح داده خواهد شد.

روش‏هاى تحليل متن:

به طور كلى يك متن تحقيقى و پژوهشى را به روش هاى ذيل مى‏ توان تحليل نمود:

* تحليل لفظى (معجم الفاظ)

* تحليل فرمتى (فرمت تخصصى)

* تحليل واژه ‏اى

* تحليل نمايه ‏اى (نمايه بر متن)

* تحليل موضوعى (معجم موضوعى)

البته از حيث زمان برى دسته بندى اطلاعات جهت تهيه نرم‏ افزار مربوط و نيز از نظر نوع پاسخگوئى به خواسته كاربران هر يك از تحليل‏هاى فوق الذكر متفاوت اند و هر كدام درصدى از خواهش‏ هاى محققين را بر آورده خواهد نمود.

به عنوان مثال از حيث زمان برى و پاسخگوئى به خواسته كاربر، معجم موضوعى داراى اولين رتبه و معجم لفظى آخرين رتبه را دارا است و ديگر تحليل‏ها با توجه به نوع كاربرى، در مراحل متوسط و ميانى قرار خواهند گرفت.

اين تحليل‏ها به همراه نرم افزارهاى ارائه شده مبتنى بر آنها خصوصاً برنامه ‏ها و نرم ‏افزارهاى عرضه شده در قالب معجم موضوعى از نقاط قوت فراوان بهره مى‏ برند و لكن از جهات متعددى نيز قابل خدشه و نقد جدى هستند كه مى‏ توان از آنها به موارد زير اشاره نمود:

* ارائه اطلاعات حجيم به صورت درهم، توده ‏اى و ستونى

* هم سطح نبودن اطلاعات عرضه شده

* از دست دادن بسيارى از قرائن دخيل در فهم مطلب به جهت تقطيع متون

* ابهام يا اطاله عناوين استخراج شده از متون

* ناهماهنگى بين عناوين و اطلاعات عرضه شده پيرامون يك منبع و متن

* نا هماهنگى بين عناوين و اطلاعات عرضه شده پيرامون چند منبع و يك متن

* طولانى شدن زمان استخراج اطلاعات و هماهنگ سازى آنها

* هزينه برى زياد در جهت امر تحقيق

روش دسته بندى اطلاعات به صورت درختواره:

از آنجا كه توليد يك برنامه نرم‏افزارى متقن و محكم، برگرفته از پژوهش‏هاى محورى و اساسى و درخور مؤسسات تحقيقاتى، نه به صورت سطحى و صورى، نيازمند به امكانات و فرصت‏هاى زيادى است.

لذا مجموعه معاونت تحقيقات مركز جهت اصلاح نقائص و تكميل روش‏هاى فوق به اين نتيجه دست يافت كه بايد اطلاعات ارائه شده در يك برنامه از نكات ذيل بهره ‏مند باشد.

* عرضه اطلاعات در دسته ‏ها و طبقه ‏هاى منظم و منطقى

* تهيه يك محور واحد و هماهنگ به حسب منابع و متون متعدد در يك علم.

به نظر مى‏ رسد با توجه به تجربه ‏هاى به دست آمده نظام درختى علاوه بر بر طرف كردن كمبودهاى موجود در ديگر شيوه‏ ها و بهره‏ گيرى از سيستم‏هاى جانبى مترادفات، مرتبطات، مشتركات، و ساير امكانات ذكر شده در ديگر سيستم‏هاى عرضه اطلاعات، از قابليت‏هاى ديگرى همچون ايجاد ارتباط بين دو يا چند شاخه در يك باب و يا ابواب مختلف و دسته بندى اطلاعات به گونه‏ اى منطقى برخوردار است.

در واقع يك نظام نمودار درختى مى‏ تواند محور تمام متون و منابع يك علم قرار گيرد.

به گونه‏ اى كه يك كاربر با جستجو در عناوين درختواره به راحتى بتواند به مطلوب و خواسته خود در تمام منابع اين نمودار نائل شود.

درختواره مكمل روش‏هاى رائج:

گر چه معجم‏هاى موضوعى به جهت بهره ‏گيرى از قابليت‏هاى فراوان و دقت فوق العاده در تحليل متون داراى هيچ نوع جايگزينى نمى‏ باشد. و لكن چون نقدهاى هفت گانه ذكر شده بر اين نوع تحليل و دسته بندى اطلاعات نيز وارد است لذا مى ‏توان ادعا نمود كه سيستم درختواره توانائى جبران اين نواقص را دارد.

بنابراين درختواره يا نمودار درختى با ارائه نوعى كيفيت و شكل دهى جديد اطلاعاتى، قابليت حكومت و انطباق و اثر گذارى بر معاجم مختلف از جمله معجم موضوعى را دارا مى‏ باشد.

و از آنجا كه نظام درختى از يك ساختار كيفى با شكل دهى جديد بهره ‏مند است، نه تنها هيچگونه منافاتى با روش‏هاى تحليلى ديگر نداشته بلكه مى ‏تواند با دميدن روح در كالبد ديگر معاجم كارائى آنها را دو چندان و مضاعف گرداند.

در واقع معجم‏هاى موضوعى واژه ‏اى، نمايه بر متن و الفاظ، قابليت لازم جهت ارائه به صورت درختواره را دارا مى‏ باشد و اين نظام درختى است كه نواقص آنها را بر طرف ساخته و به شيوه‏اى جديد عرضه مى‏ شود.

بنابراين نظام درختى نه تنها يك روش جايگزين و هم عرض با روش‏هاى ديگر نيست بلكه ارتقا دهنده روش‏هاى مختلف پژوهشى و تكميل كننده معاجم گوناگون است.

تعريفات:

* درختواره

يك درختواره يعنى نمائى از عناوين كلى و جزئى يك علم كه به صورت طبقه بندى شده در شاخه‏ هاى منظم عرضه مى‏ گردد.

* برگ

نهائى ترين قسمت درختواره كه نقطه ارتباط بين شاخه‏ها و متون و منابع در نظر گرفته شده پيرامون يك علم است. نشانى هاى استخراجى از متن، از طريق كدهاى اختصاصى توسط اين ترمينالها به درخت متصل مى‏ گردد.

* شاخه

به گره هائى از درخت كه قابليت انقسام و پيشروى به شاخه هاى ديگر ويا برگ را دارد، شاخه گفته مى‏ شود

* مكمل

در حين تطبيق و اتصال درختواره بر متون مربوطه گاه عناوينى كه هيچگونه جايگاهى در درخت ندارند به چشم ميخورد.

به طور مثال، بر هيچكس پوشيده نيست كه كتب فقهى گنجينه اى عظيم از فروعات و مباحث استدلالى مى‏باشد كه در ضمن آن، مباحث مرتبط با فقه نظير : قواعد فقهى و مباحث قرآنى، اصولى، رجالى، كلامى، تاريخى، ادبى قرار دارد .

بر همين اساس مباحث غير فقهى و كاربردى به صورت نمايه هاى مكمل عناوين درخت عرضه مى‏ گردد.

* عنوان

مفهومى ‏است اعم كه شامل هر يك از حالت هاى شاخه، برگ، و مكمل مى‏ گردد.

* مرتبطات

گاه مباحث و مطالب مندرج در تحت يك علم از چنان ارتباط تنگاتنگ با يكديگر برخوردار است كه مى‏تواند نياز محققان در حوزه دين را برطرف نمايد.

چرا كه ممكن است پژوهشگرى در جستجوهاى خويش حوزه‏اى از معانى را مورد توجه قرار داده كه شاخه انتخاب شده تنها شامل بخشى از اين حوزه است.

اين خواسته كه در بيشتر موارد مورد تحقيق بخوبى آشكار است، نيازمند ايجاد رابطه بين دو يا چند شاخه و يا برگ از برگهاى درخت است كه در ارتباط تنگاتنگ با يكديگر قرار دارند.

به عنوان نمونه مى‏توان در دو باب صوم و صلاة از ابواب فقه به ارتباط ميان دو بحث صلاة مسافر و صوم مسافر و ارتباط تنگاتنگ بين اين دو موضوع و تأثيرات مستقيم آن در استنباط احكام شرعى و مباحث مندرج در تحت اين موضوع اشاره كرد.

شناخت روابط مفهومى‏بين شاخه‏ها و برگهاى مختلف يك يا چند باب، و توجه بر وابستگى ميان يك بحث از مباحث يك علم با ديگر موضوعات، از ويژگيهاى اين مرحله مى ‏باشد.

* ارجاعيات

با توجه به شيوه اطلاع رسانى دقيق و منظم يك نظام درختى و گستردگى ساختار و تنوع مباحث و مطالب يك علم گاه ممكن است يك عنوان به اعتبار حيثيات مختلف در جايگاه‏هاى متعددى نمود پيدا نموده و بر همين اساس تكرار شود.

در اين ميان تشخيص اصلى‏ترين جايگاه اين عنوان از مهم‏ترين شگردهائى است كه معمار يك درختواره بايد با دقت فوق‏العاده به آن بنگرد. بطورى كه هر پژوهشگرى با دستيابى به جايگاه‏هاى غير اصلى به محل اصلى خود ارجاع داده شده و از آن مكان با متون مندرج در آن علم ارتباط برقرار نمايد.

منابع

محور اصلى اين برنامه، نمودار درختى 58 باب از ابواب فقه اسلامى است كه قابليت اتصال با متون كتب علماى قبل از زمان شيخ طوسى (قدس الله سرهم) را دارد.

اين متون عبارتند از:

* جمل العلم والعمل

* الانتصار

* الناصريات

* فقه الرضا

* المقنع

* الهداية بالخير

* المقنعة

* الإشراف

* الكافي

شايان ذكر اينكه به توفيق حضرت حق (عز اسمه) و در ظل توجهات حضرت ولى عصر (عج) مراحل تحقيق و تطبيق كتب شيخ طوسى (ره) برنمودار نيز انجام يافته و پس از اجراء مرحله هماهنگ‏سازى عناوين و سيستم‏سازى بزودى در قالب درختواره عرضه خواهد شد.

محتويات:

با توجه به اينكه متون كتب فقهى علماء سلف علاوه بر مسائل و فروعات فقهى مشتمل بر مطالب و مباحث ديگر چون اصولى، رجالى، ادبى، تاريخى و ... مى ‏باشد و از طرفى نيز اين درختواره بر اساس فروع و مسائل فقهى تدوين گرديده است از اينرو جهت تحليل درختواره اى متون مندرج در منابع به دو دسته تقسيم گرديد:

الف- مطالب فقهى كه به صورت نمودارى عرضه مى گردد.

ب - مطالب و مباحث غير فقهى و ادله و نظريه صاحبان رأى كه به صورت عناوين مكمل نمودار عرضه شده است.

_ الگوى درختواره:

عنايت فقهاى عظام به كتاب شرائع الاسلام و نوع دسته بندى بديع همراه با تبيين فروع فقهى آن، ما را بر آن داشت تا دسته بندى و شاكله درختواره فقه را از اين كتاب ارزشمند اتخاذ نمائيم.

بر همين اساس شرائع محقق (ره) مبنا و محور تحقيق نمودارى قرار گرفت. وپس از پيرايش به حذف و اضافه، با استفاده از ارتكازات فقهى متأخران اساس آئين نامه هاى نمودار سازى درختواره فقه تدوين گرديد. باشد كه به حول و قوه الهى مقبول نظر اهل تحقيق و انديشمندان قرار گيرد.

_ فرمت گذارى تخصصى:

تنوع در مباحث مندرج در عناوين نمودار و عناوين مكمل استخراجى از متن، ما را بر آن داشت تا با با تنوع دهى در دامنه هاى اطلاعاتى و ايجاد علايم قراردادى ، عناوين متون فقهى را با فرمت گذارى تخصصى ارزش دار نموده و فهرست هاى مختلفى را تهيه نمائيم.

بديهى است هر چه دامنه اين فهارس وسيع‏تر باشد، بر ارزش كار تحقيقياتى افزوده شده و امكان اطلاع رسانى را آسان تر مى‏ نمايد.

_ فرمت هاى مندرج در عناوين درختواره:

* معانى و مرادفات

* واجبات و مستحبات

* محرمات و مكروهات

* حِكَم و آثار

* أحكام

* شروط و اعتبارات

* اقسام و انواع

* تنازعات

_ فرمت هاى مندرج در عناوين مكمل:

* معانى و مرادات

* مباحث كتاب و سنت

* مباحث اصولى

* مباحث رجالى

* مباحث تاريخى

* مباحث ادبى

* ادله و آراء

_ فهرست اعلام:

* آيات

* اشخاص

* امكنه

* ازمنه

* احاديث

* فرق و گروه ها

* قواعد

* ادعيه