فرهنگ موضوعی کتاب ریاض المسائل

دربــاره فرهنگ موضوعی کتاب ریاض المسائل

قال الله تعالى: «وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُون»؛ «شايسته نيست مؤمنان همگى كوچ كنند. چرا از هر گروهى از آنان، طايفه‏اى كوچ نمى‏كنند تا در دين آگاهى يابند و هنگام بازگشت به سوى قوم خود، آن‏ها را بيم دهند؛ شايد بترسند و خوددارى كنند» (توبه/122).

قال الصادق(ع): «تَفَقَّهُوا فِي دِينِ اللَّهِ فَإِنَّ الْفِقْهَ مِفْتَاحُ الْبَصِيرَةِ وَ تَمَامُ الْعِبَادَةِ وَ السَّبَبُ إِلَى الْمَنَازِلِ الرَّفِيعَةِ وَ الرُّتَبِ الْجَلِيلَةِ فِي الدِّينِ وَ الدُّنْيَا»؛ «در دين خدا آگاه شويد كه همانا فهم دين، كليد آگاهى، تمام عبادت و مايه وصول به منازل بلند و مراتب والا در دين و دنياست» (بحار الأنوار، ج 10، ص 247).

آيات آسمانى قرآن كريم و سخنان روشنى‏بخش ائمه اطهار(ع) نورٌ على نور است كه انسان با بهره‏گيرى از فروغ هدايت گستر آن‏ها مى‏تواند راه حق را از باطل تمييز دهد و بر جاده مستقيم الهى گام نهد و از كوچه‏هاى پر پيچ و خم زندگى عبور كرده، به مقصد رستگارى نايل شود؛ ازاين رو، يارى گرفتن از آيات قرآن كريم و احاديث و روايات اهل بيت پيامبر(ص) بهترين روش براى آغاز هر عمل، سخن و نوشتار است.

در ميان علوم اسلامى، علم فقه و اجتهاد از جايگاه و مقام والايى برخوردار است. عالمان دينى و محققان علوم اسلامى از ديرباز تاكنون با تأمل در آن و با بهره گيرى از اين دانش سترگ، سعى كرده‏اند كه در وادى عمل، طرحى نو دراندازند تا طالبان سعادت با نيتى زلال و يقينى روشن، طريق بندگى پروردگار متعال را بپيمايند. در حقيقت، علم فقه گنجينه‏اى بس عظيم و ارزشمند است كه مى‏توان با مدد گرفتن از آن، جلال و جبروت معبود يگانه را به تماشا نشست. اين علم آسمانى، تداوم و حيات طيبه خود را مديون فكر و انديشه عالمان فرزانه‏اى است كه با تأليفات ارزنده و گردآورى آثارى باارزش در زمينه علم فقه باعث رشد و پويايى آن شده‏اند.

امروزه از يك سو گستردگى منابع علوم اسلامى و حجم گسترده آثار و تأليفات به جاى مانده از آن و از سوى ديگر، تغيير و تحول عظيمى كه در امر علوم و فناورى رخ داده، اين نياز را به وجود آورده است تا دانش و معارف اسلامى همگام و همسو با علم روز، خاصه علوم رايانه پيش رود؛ چراكه اين امر سبب تسهيل دستيابى به اين گنجينه بی پايان مى‏شود. با گسترش رايانه و توليد برنامه‏هاى نرم‏افزارى، محققان و متخصصان با وارد كردن متون قديم و منابع اسلامى در لوح‏هاى نورى و فراهم آوردن قابليت‏هاى متفاوت در بازيابى اطلاعات، بستر مناسبى را براى انجام تحقيقات و پژوهش‏هاى نوين در حوزه دين‏پژوهى ايجاد كرده‏اند تا پژوهشگران بتوانند در كمترين زمان ممكن به اهداف تحقيقاتى خود دست پيدا كنند. يكى از اين نرم‏افزارها معجم‏هاى موضوعى است كه از امكانات متنوعى برخوردار است.

كسانى كه با نرم‏افزارهاى معاجم لفظى كار كرده‏اند و ضمن استفاده از امكانات مفيد و ارزنده، از كاستى‏هاى آن‏ها نيز باخبرند، به‏خوبى از مزاياى معاجم موضوعى آگاهند. با توليد فرهنگ‏هاى موضوعى، اين كاستى‏ها برطرف شده، راه براى محققان و دين‏پژوهان هموار گرديده است. چكيده‏سازى متون و نمايه‏سازى براى آن‏ها و مدخل‏ها و كليدواژه‏هاى متعدد و متنوعى كه براى اين نمايه‏ها و چكيده‏ها در نظر گرفته شده است، يكى از بهترين و مناسب‏ترين روش‏هاى بازيابى يك مفهوم و موضوع در امر تحقيق است.

مراحل توليد معاجم موضوعى

مراحل توليد معاجم موضوعى را مى‏توان در چند محور خلاصه كرد:

1. چكيده‏نويسى متون: اين عمل به همت محققان با ضوابط خاصى انجام مى‏شود. آن‏ها به منظور چكيده‏نويسى، خلاصه مطالب كاربردى متون مورد نظر را در فيش‏هاى طراحى شده به نگارش درمى‏آورند. به این چکیده ها اصطلاحا «موضوع» اطلاق می شود.

2. نمايه‏سازى براى چكيده‏ها: اين كار به صورت دستى توسط محققان انجام مى‏گيرد. لازم به توضيح است كه نمايه‏ها تركيب‏هايى كوچك‏تر از چكيده‏ها و ریزعنوان هایی هستند كه نقش واسطه را بين مدخل‏ها (كليدواژه‏ها) و چكيده‏ها (موضوعات) ايفا مى کنند.

3. ساختن كليدواژه و مدخل براى نمايه‏ها: با جداسازى نمايه‏ها و حذف كلمات غير ضرورى به صورت ماشينى و دستى، فهرستى با عناوين يك‏كلمه‏اى و كليدى به دست مى‏آيد كه پس از ويرايش، با قابليت جستجو در اختيار محقق قرار مى‏گيرد. در اين مرحله، مترادفات به فهرست اضافه شده، واژه‏هاى مشترك تفكيك گشته، عناوين مرتبط با هم مشخص مى‏شوند تا با استفاده از اين امكانات، مشكلات كاربران به حداقل ممكن برسد.

روش استفاده از برنامه به عكس روش تهيه آن است. بهتر است ابتدا از طريق كليدواژه‏ها، سپس نمايه‏هاى آن واژه و در نهايت از طريق موضوعات و چكيده‏هايى كه زيرمجموعه اين نمايه‏ها هستند، به متن كتاب منتقل شد. در هريك از اين مراحل مى‏توان با امكان مشاهده و انتخاب نمايه‏ها و موضوعات، مبحث مورد نظر را انتخاب كرد.

يكى از بارزترين و عمده‏ترين مشكلات توليد فرهنگ‏هاى موضوعى اين است كه فيش‏بردارى، نمايه‏سازى و هماهنگى آن‏ها زمان بسيارى را به خود اختصاص مى‏دهد. به همين دليل، منابعى كه به اين شكل توليد شده‏اند، محدود است.

معجم موضوعى ریاض المسائل

نرم‏افزار «ریاض المسائل»، يكى از پژوهش های موضوعى فقهی است که ناظر به کتاب «رياض المسائل في بيان الأحكام بالدلائل» تالیف سيد على بن محمدعلى بن ابى المعالى طباطبايى حائرى (1231- 1161 ق) می باشد.

منزلت كتاب

كتاب «رياض المسائل» از شرح هاى معتبر كتاب «النافع في مختصر الشرايع»، معروف به «المختصر النافع في فقه الإمامیة» تأليف محقق حلى (م 676ق) است؛ كتاب «المختصر النافع»، از متون فقهى معتبرى است كه مورد اعتماد تمام فقهاى عظام از زمان نگارش آن مى باشد و از آن زمان تا به حال، شروح معتبر و باارزشى همچون «كشف الرموز»، «رياض المسائل»، «نهایۀ المرام» و... بر آن نوشته شده است؛ حتى خود محقق حلى، كتاب معروف «معتبر» را در شرح آن نگاشته است.

كتاب «رياض المسائل» از كتاب هاى درسى در حوزه هاى علميه بوده است و براى همين مكررا چاپ شده و استفاده از آن در بين فضلا، متداول مى باشد؛ اين كتاب، شرحى دقيق و متين و از بهترين شروح «المختصر النافع» است.

مؤلف، علاوه بر اين شرح، كه مشهور به شرح كبير است، شرح ديگرى به نام «شرح صغير» يا «حديقة المؤمنين» نيز دارد كه به صورت خلاصه تر، كتاب «المختصر النافع» در آن شرح داده شده است (الذريعة، ج 11، ص 336).

اگرچه مؤلف مكررا مى گفته است: «إني ما أردت به النشر بل المشق و التمرين...» (روضات الجنات، ج 4، ص 401 و 402) و ليكن كتاب بسيار منظم و متين نگاشته شده است و از بى نظيرترين شروح «المختصر النافع» مى باشد. شهرت اين كتاب، آن چنان است كه مؤلف همه جا به نام «صاحب الرياض» مشهور شده است.

بنا به آنچه در «الذريعة» آمده است، مؤلف ابتدا مجلد دوم آن را از كتاب اجاره تا آخر ديات در سال 1192 به پايان رسانده است و مجلد اول آن را از كتاب طهارت تا كتاب عاريه و وديعه در سال 1196 به پايان رسانده است. مؤلف، در اين سال با توجه به سال تولد وی كه 1161 مى باشد، 35 ساله بوده است (الذريعة، ج 11، ص 336).

كتاب «رياض المسائل» از همان ابتداى نگارش، مورد توجه فقهاى بزرگ و علماى عظام قرار گرفته و شروح زيادى بر آن نوشته شده است كه در «الذريعة»، جلد 6، صفحات 98 تا 102 حدود بيست شرح و حاشيه ذكر شده (شماره هاى 528- 549) است.

معجم موضوعی ریاض المسائل در يك نگاه‏

1. معجم موضوعى‏

- امكان دستيابى به کتاب گران سنگ «ریاض المسائل في شرح المختصر النافع» از طريق كليدواژه، نمايه و چكيده‏ (موضوع)، بر اساس آمار ذیل:

ریشه ها: 6991، تعداد ریشه غیر تکراری: 2863؛

تک واژه ها: 334730، تک واژه غیر تکراری: 5179؛

نمایه ها: 119771، نمایه غیر تکراری: 42278؛

مرتبطات: 5547، مشترکات: 458 و مرتبط محض: 368؛

موضوعات: 28603، موضوعات غیر تکراری: 28552.

- قابليت تركيب كليدواژه و نمايه به همراه انتخاب نوع تركيب (فصلى، عطفى و فصلى مانعة الجمع)؛

- تنظيم فهرست نمايه‏ها بر اساس موضوع و نمايه؛‏

- دسترسى به گزينه: كليدواژه، نمايه، موضوع، نشانى و متن در بخش‏هاى مختلف برنامه؛‏

- امكان انتخاب انواع اَعلام از كليدواژه‏ها؛

- نمايش فهرست موضوعات كتب به ترتيب حروف الفباى عربى و تعداد فيش‏هاى هر موضوع‏؛

- قابليت مشاهده نشانى كامل مطالب هر فيش‏؛

- ارتباط متن «ریاض المسائل» با بعضی از حواشی و همچنین ارتباط متن «المختصر النافع» با شروح و حواشی آن؛

-ارائه و ارتباط نسخه قدیم و نسخه جدید «ریاض المسائل»؛

- امكان انتقال به بخش پژوهش در بخش‏هاى مختلف برنامه به منظور سامان‏دهى روند تحقيق‏؛

- قابليت انتخاب پاسخ بعدى و قبلى و مشاهده متن كامل كتاب‏.

2. معجم لفظى‏

- نمايش کامل متن 15 عنوان کتاب مشتمل بر 52 جلد (به همراه قابلیت های پژوهشی)شامل:

1. «رياض المسائل في شرح المختصر النافع»، 16 جلدی (طبع جدید) و دو جلدی (طبع قدیم)، تالیف محقق بارع و عالم بزرگوار طباطبایی حائری (علي بن محمدعلي)؛

2. «التعلیقة علی ریاض المسائل (کنگره بزرگداشت آية الله مجاهد مرحوم سيد عبدالحسين لاری)»

3. «الشرح الصغير في شرح المختصر النافع»، تالیف دیگر عالم بزرگوار طباطبایی حائری (علي بن محمدعلي)؛

4. «المختصر النافع في فقه الإمامية»، تالیف مرحوم محقق، نجم الدين، جعفر بن حسن.

5. «شرح و تعلیقه معتبر بر کتاب «المختصر النافع» مثل: حاشیة المختصر النافع ( شهید ثانی)، کشف الرموز في شرح المختصر النافع (آبی، حسن بن ابیطالب)، المعتبر في شرح المختصر (محقق حلی، جعفر بن حسن)، المهذب البارع في شرح المختصر النافع (ابن فهد حلی، احمد بن محمد)، نهایة المرام في شرح مختصر شرائع الإسلام(موسوی عاملی، محمد بن علی).

- متن كامل 6 عنوان كتاب در مورد فرهنگ اصطلاحات فقهى و اصولى، شامل کتب «الحدود و الحقائق»، «مصطلحات الفقه»، «القاموس الفقهى لغةً و اصطلاحاً»، «الاصطلاحات الفقهية فى الرسائل العملية»، «معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهية»، «اصطلاحات الأصول»‏، با امکان دستیابی به مصطلحات از طریق مداخل پیراسته شده؛

- متن كامل سه فرهنگ لغت در 29 جلد، شامل «لسان العرب» (15 جلد)، «مجمع البحرين» (6 جلد)، «کتاب العين» (8 جلد).

قابلیت ها

- گزینه مستقل جهت پژوهش های قرآنی؛

- نمايش فهرست درختی كتب یادشده به همراه ارتباط فعال با متن كامل آن‏؛

- امکان انتخاب جلد و صفحه مورد نظر از راه‏هاى گوناگون‏؛

- امکان دستيابى به معانى واژگان بر اساس لغت‏نامه های: «لسان العرب»، «كتاب العين» و «مجمع البحرين»؛ و 7 کتاب لغت نامه دیگر از طريق فهرست ريشه و مشتق كلمات؛‏

-ارائه اطلاعات مربوط به مؤلفین و کتب موجود در برنامه.

ساير امكانات‏

- محدود كردن دامنه تحقيق بر اساس مجلد و موضوع؛‏

- جستجوى ساده و پيشرفته در متن و فهرست‏؛

- امكان مقايسه متون مختلف از يك يا دو مجلد با يكديگر؛

- استفاده از امكان پژوهش فعال جهت انتقال به قسمت‏هاى مورد نظر در برنامه؛‏

- امكانات متنوع پژوهشى، يادداشت و چاپ؛‏

- انتقال مستقيم متن يا فهرست انتخابى از برنامه به محيط MS-Word.