نجوم در اسلام و ایران

دربــاره نجوم در اسلام و ایران

«نجوم»، تقویم، قبله ‌یابی و دیگر زمینه ‌های وابسته به آنها، تاریخچه ‌ای غنی و طولانی در اسلام و ایران دارد. وجود دانشمندان مختلف با تخصصهای گوناگون در تمام ادوار تاریخی ایران، پیش و پس از اسلام، گسترش و رونق این علم و دانشهای همسایۀ آن را در تمام جنبه ‌ها نشان می‌ دهد. تألیفات و نوشته ‌های منجّمان و دیگر پژوهشگران این حوزه و زمینه ‌های وابسته به آن، در قالب منابع چاپی و گاهی هم تألیفات قدیمی تر به صورت نسخه ‌های خطی و از دورۀ قاجار به صورت نسخه ‌های سنگی بر جای مانده ‌اند و امروزه هم برخی از آنها چاپ شده ‌اند. آثار ارزشمندی که برخی از آنها به نام متفکران و اندیشمندان نامی این سرزمین است، هنوز از لابه لای نسخ خطی و سنگی استخراج نشده ‌اند و قابلیت استفاده و بهره ‌برداری همگانی نیافته ‌اند؛ آثار منجّمان و دانشمندانی مانند: ابوریحان بیرونی، ابن سینا، خواجه نصیرالدین طوسی، قطب ‌الدین شیرازی و غیاث ‌الدین جمشید کاشانی.

اهمّیت دیجیتالی کردن و دسترس‌ پذیر نمودن متن نسخه ‌های خطی و منابع چاپی، به منظور ایجاد قابلیت جستجو و بازیابی و تدوین جمعی آنها، بر کسی پوشیده نیست؛ چنانکه مهمترین هدف مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) نیز در دسترس قرار دادن میراثی است که در بسیاری از کتابخانه ‌ها و منابع داخلی و خارجی وجود دارد؛ ولی به دلایل متعدد، استفاده از آنها برای بسیاری از پژوهشگران مقدور نیست.

نخستین نسخه از کتابخانۀ نرم ‌افزار «نجوم در اسلام و ایران» که پیش روی شما است، گامهای کوچک و آغازین تلاش برای عرضۀ تعدادی از منابع حوزۀ نجوم، تقویم، قبله ‌یابی و دیگر زمینه ‌های مرتبط با آنها است که در میراث اسلامی و بومی ما شکل گرفته ‌اند و برخی از آنها نیز بسیار مورد استناد هستند. در میان منابع نسخۀ کنونی این نرم ‌افزار، نسخه ‌های خطی خوانش‌ شده و عرضه ‌شده در این مجموعه، بیشتر از میان چند نسخۀ مختلف گزینش شده ‌اند؛ با این هدف که جامعۀ کاربران و علاقه ‌مندان به نجوم، فارغ از ملاحظات فنی و پیچیدۀ مربوط به نسخ خطی و قدیمی، با زمینه ‌های تاریخی علم نجوم در این سرزمین آشنا شوند و سنّت علمی کهن شکل ‌گرفته در اسلام و ایران را بهتر بشناسند. در باب نسخ خطی، تلاش پژوهشگران «نور» بر این قرار گرفته که از میان نسخه ‌های موجود، مناسب ‌ترین آنها را با توجه به خصیصه ‌هایی مانند: وضعیت ظاهری، کامل بودن، اندک بودن اغلاط کتابت و تقدّم زمانی برگزینند و خوانش مختاری از آنها را در چارچوب دستورالعمل مشخص و مدوّنی ارائه کنند؛ البته در مواردی هم عناوین منحصربه ‌فردی بوده ‌اند که با وجود برخی کاستیهای صوری و خدشه ‌ها، آن نسخه انتخاب و خوانش شده است.

* آثار منجّمان مسلمان:

گفتنی است، آثار نجومی شکل ‌گرفته در اسلام و ایران را از نظر موضوعی می ‌توان به دو دستۀ کلی تقسیم کرد: نجوم و احکام نجوم. کتابهای نجومی، دایرۀ وسیعی از موضوعات را شامل می ‌شوند؛ موضوعاتی از قبیل: هیئت، تقویم و گاه ‌شماری، قبله‌ یابی و استخراج نصف النهار، زیج، آلات رصد، محاسبات نجومی و تقویمی.

کتابهای احکام نجوم را نیز می‌ توان به دو دسته تقسیم کرد؛ یک دسته، شامل آثاری است که در آنها منجّمان و دانشمندان مسلمان به بررسی احکام نجوم به مثابه یک زمینۀ دانشی و مقدمات آن پرداخته ‌اند و بیشتر جنبۀ توصیفی دارند. امّا دستۀ دیگر، آثاری هستند که در آنها به طور مشخص به احکام نجوم پرداخته شده و بیشتر جنبۀ تجویزی دارند. سیاست جاری در تدوین و ارائۀ منابع این نرم ‌افزار، بهره ‌برداری کمتر از منابع دستۀ اخیر است. از این رو، منابع درج ‌شده به عنوان احکام نجوم، تعداد محدودی از دسته اوّل این منابع هستند.

الف ـ محتوای برنامه :

مجموعۀ کتابخانه ‌ای حاضر، شامل 24 عنوان منبع چاپی و 26 عنوان نسخه‌ خطی و سنگی است و برخی از کتابهای چاپی به زبان عربی، بعضی به زبان فارسی و نسخ خطی هم فقط به زبان فارسی انتخاب و عرضه شده‌ اند. با وجود آنکه مجموعۀ نرم ‌افزاری پیش روی شما، گامی کوچک و ابتدایی از برنامۀ جامع و چند رسانه ‌ای «نجوم در اسلام و ایران» است، اما در همین نسخۀ مختصر و کتابخانه ‌ای کنونی هم تلاش شده تا کتابها و نسخه ‌های انتخابی، بیشتر موضوعات مطرح‌ شده در نجوم را دربرگیرند.

به این ترتیب، تقسیمات علمی منابع و آثار عرضه ‌شده در این نسخه از نرم ‌افزار به شرح ذیل‌ اند:

- هیئت: 9 عنوان چاپی و 7 عنوان خطی؛

- تقویم: 1 عنوان چاپی و 7 عنوان خطی؛

- قبله ‌یابی: 3 عنوان چاپی و 1 عنوان خطی؛

- زیج: 1 عنوان چاپی و 3 عنوان خطی؛

- آلات رصد: 7 عنوان خطی؛

- احکام نجوم: 3 عنوان چاپی و 1 عنوان خطی؛

- زندگینامۀ دانشمندان: 2 عنوان چاپی؛

- نجوم در قرآن: 5 عنوان چاپی.

ب ـ امكانات برنامه:

* نمايش متن:

ـ دسترسي به متن و فهرست تمام آثار موجود در برنامه

ـ امكان انتخاب فهرست درختي و گزينشي و ارتباط آنها با متن، به همراه قابليت تطبیق دوسویه متن و فهرست

ـ قابليت انتخاب عنوان كتاب، جلد و صفحه به همراه امكان گسترده كردن صفحه متن و فهرست

ـ مقايسه دو متن از یک یا دو کتاب با یکدیگر به صورت همزمان

ـ محدود كردن دامنه متن و فهرست کتب به موارد دلخواه

ـ قابليت حفظ هر يك از متون یا فهرستهای انتخابی به طور مستقل، جهت دسترسي ‌آسان به آنها

* جستجو:

ـ جستجوي ساده و پيشرفته در متن و فهرست كتب برنامه

ـ قابليت حفظ هر يك از جستجوهاي انجام ‌‌شده به طور مستقل، جهت دسترسي ‌آسان به آنها

ـ محدود کردن دامنه جستجو به متن یا متون دلخواه به همراه قابلیتهای ویژه

ـ فهرست‌ سازي توسط علائم عمومي جهت تهيه فهرستهاي پويا و متنوع از كلمات

* لغتنامه:

ـ متن کامل چند دوره لغتنامه با امکان دسترسی به ريشه و مشتق کلمات

ـ ارتباط واژگان متون با لغتنامه‌های برنامه، جهت فهم آسان معنا

* پژوهش فعال:

ـ ارتباط متن و فهرست كتب با بخشهاي دیگر برنامه، نظیر: نمايش، جستجو، قرآن، لغتنامه يا کتابنامه

ـ قابليت انتقال متن انتخابی به حافظه جانبی یا محیط Ms-word

* كتابشناسي يا كتابنامه:

ـ دسترسي به اطلاعات مفيدي در باره نسخه شناسي هر يك از كتب

* يادداشت‌ برداري:

ـ امكان انتقال متن یا فهرست مورد نظر به قسمت یادداشت برنامه

ـ قابلیت ذخيره ‌سازي و ويرايش متن انتقالی در صفحه یادداشت

ـ انتقال متن از قسمت یادداشت به محيط Ms-word

* چاپ:

ـ چاپ متن یا فهرست مورد نظر کاربر، به همراه قابليت‌هاي متعدد

* راهنما:

ـ دسترسي به توضيحات مفيد در خصوص آشنايي بيشتر با قسمتهاي مختلف برنامه

* امكانات پژوهشي:

ـ نمايه‌ گذاري، حاشيه نويسي، رنگي كردن و علامت گذاري در متن با هدف بازیابی سریعتر مطلب و ثبت اطلاعات بیشتر مربوط به متون برنامه

ـ امکان مدیریت قابلیتهای پژوهشی برنامه توسط کاربر

* امكانات جانبي:

ـ دسترسي به چند نوع صفحه‌ كليد رايج و نيز چندين قلم نمايش جهت استفاده آسان از نرم افزار

ـ امكان مشخص كردن مسير براي ضبط پژوهشها به همراه قابليتهای متنوع

ـ قابلیت نمایش یا عدم نمایش اِعراب و سرصفحه در متون برنامه