دربــاره نگارخانه قانون ابن سینا
برگزيده پيشگفتار كتاب دوم (قانون در طب)
حمد و سپاس آفریدگار حکیم را که از نیست، هست و از خاک، آدم و از هوا، آسمان و از آب، آبادانی و از آتش، حیات و زندگانی را آفرید و از این میان، گیاهان را برای استمرار حیات رویاند. درود بر سرور عالمیان، سلاله انبیا و پیام آور خاتم، حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) و جانشینان به حقش ائمه هدی، خاصه خاتم اوصیا، حضرت بقیت الله، حجت بن الحسن(علیه السلام).
سخنی زیبا از صادق آل محمد(علیه السلام) در خصوص گیاهان دارویی وارد شده است. ایشان به یکی از یاران خود فرمود: «اندیشه کن در گیاهان دارویی که هریک را خدای حکیم برای درمانی آفریده و خاصیتی بدان بخشیده. یکی در مفاصل بدن نفوذ میکند و مواد زاید و غلیظ را جذب و دفع می کند؛ مانند شیطرج، و دیگری سودا را دفع می کند؛ مانند افتیمون، و آن دیگر، بادها را از بدن میراند؛ مانند سکبینه، و دیگر دارو، ورم‌ها و مانند آن را تحلیل میبرد.»[۱]
آفریدگار حکیم برای تندرستی انسان، تدابیر و راهکارهایی را قرار داده که به کار گیری آنها باعث تندرستی می گردد، و نیز برای بازگرداندن تندرستی نیز تدابیر و داروهای طبیعی را آفریده که هریک به فراخور بیماری میتواند برای انسان تندرستی به ارمغان آورد. کتاب دوم قانون در طب، در خصوص مفردات و گیاهان دارویی است که بر اساس مبانی طب مزاجی توسط ابن سینا تألیف شده است. این کتاب، به عنوان پیش‌نیاز برای کتاب سوم، یعنی بیماریهای جزیی قرار داده شده که طبیب نسبت به داروهای مفرد علم و آگاهی کافی داشته باشد و سپس با این دید و آگاهی، وارد مباحث بیماریها گردد.
نگاه کاربردی به کتاب دوم قانون و ارائه تصاوير مفردات آن
کتاب دوم قانون نیز مانند کتاب اول که در کلیات علم طب نگارش یافته بود، کتابی است علمی و نظری؛ بدین معنا که ابن سینا در این کتاب، بیشتر به جنبه های علمی و نظری مباحث مفردات پرداخته است؛ هر چند در مواردی، به مباحث عملی نیز ورود پیدا نموده است؛ مانند مقدار شربت دارو؛ ولی آنچه بیشتر به چشم می آید، جنبه های علمی و نظری در خصوص مفردات دارویی است و از آنجا كه بنای ابن سینا بر گزیده گویی و اختصار بوده، با اشاره ای گذرا، از کنار برخي مطالب گذشته است. آنچه در اینجا برای ما اهمیت دارد، عبور ابن سینا از بیان و توضیح در خصوص برخی مفردات است و همین موضوع، گاه در جنبه کاربردی نیز تأثیرگذار می باشد. از همین رو، گاه ابن سینا به برخی مفردات در ضمن مفردی دیگر اشاره میکند؛ ولی در مورد آن توضیحی را ارائه نمی دهد. ما تلاش کردیم در حد توان در باره آن مفرد علاوه بر توضیح كه در متن كتاب مشاهده مي نماييد، تصاويري نيز از آن ارائه دهیم. همين موضوع، باعث زياد شدن مدخلهاي كتاب دوم قانون شده است.
دليل زياد شدن مدخلها (عناوين) در لوح فشرده بر اصل كتاب دوم قانون چيست
همان طور كه اشاره شد، شيخ الرئيس ابن سينا گاه در ضمن بيان يك مفرد، به مفرد ديگري نيز اشاره كرده است؛ حال يا به عنوان گونه اي از گياه و يا بدل آن، و يا به مناسبت و يا مشابهت كه در آن وجود دارد؛ مثلاً در مورد گياه افسنتين ميگويد: اين گياه، براي درمان گازگرفتگي توسط جانوري به نام موغالي نافع مي باشد. در اينجا ما به مناسبت، براي اين جانور كه برخي صاحب نظران آن را واژه يوناني براي راسو ميدانند، تصاوير مورد نظر را ذيل كد شماره ۳، يعني افسنتين، با عنوان فرعي آورديم. يا مثلاً ذيل مفرد «لحم» به مناسبت، ده عنوان فرعي آورده ايم كه شامل مواردی از قبیل: ماعز (بز)، عجل (گوساله)، خنزير (خوك) و ظبي (آهو) مي باشد. در بعضي از موارد، اين عناوين فرعي به اختلاف در مصداق گياه مورد نظر اشاره دارد؛ به عنوان مثال، در كد شماره ۱، «اكليل الملك»، گياه ناخنك را به عنوان زيرعنوان نيز آورديم تا اختلاف موجود در مورد گياه «اكليل الملك» اشاره گردیده، تصاوير آن آورده شده باشد. البته بيشتر عناوين فرعي، مربوط به گونه هاي مختلف يك مفرد مي باشد كه شيخ نيز در بسياري از موارد، به وجود آن گونه اشاره كرده است؛ مانند دو گونه بهمن (سفيد و سرخ) يا انواع زاجها كه ابن سينا به آنها اشاره نموده است. بنابراین، شماره هاي مفردات كه بر اساس نسخه بولاق، ۸۰۶ مدخل مي باشد، به ۱۰۲۴ مدخل رسيده است.
ترتيب مفردات در لوح فشرده
اين لوح فشرده كه براي علاقه مندان طب سنّتي و طبيعي تهيه شده و مشتمل بر تصاوير مفردات دارويي، اعم از گياهي، حيواني و معدني ميباشد، بر اساس كتاب دوم قانون مرتب شده است و بر همان ترتيب، شماره گذاري شده است.
ابن سينا، كتاب دوم قانون در طب را بر اساس حروف ابجد مرتب نموده است. ما نيز به پيروي از وي، تصاوير كتاب را بر همان اساس مرتب کرده ايم.
حروف ابجد، ۲۸ حرف مي باشد و آن، به ترتيب عبارت است از: الف ـ ب ـ ج ـ د ـ ﻫ ـ و ـ ز ـ ح ـ ط ـ ي ـ ك ـ ل ـ م ـ ن ـ س ـ ع ـ ف ـ ص ـ ق ـ ر ـ ش ـ ت ـ ث ـ خ ـ ذ ـ ض ـ ظ ـ غ.
بخشي از كتاب
در اين لوح فشرده، بخشي از كتاب دوم، يعني ماهيت مفرد با كسب اجازه از ناشر محترم در بخش كتابخانه آورده شده است؛ زيرا هدف اوليه براي اين لوح فشرده، همراه بودن آن با كتاب قانون در طب بوده است. از این رو، براي اينكه ناشر كتاب متضرر نشود، از آوردن همه بخشهاي كتاب صرف نظر نموديم. در عين حال، اين لوح فشرده علاوه بر تصاوير مفردات و با توجه به فصلهاي مختلفي چون: نام علمي مفرد، نام خانواده آن، نام انگليسي و نامهاي ديگر شامل: عربي، فارسي، يوناني، تركي و هندي، مي تواند به صورت مستقل مورد استفاده علاقه مندان طب طبيعي قرار گيرد.
منابع براي نامهاي علمي مفردات
در این لوح فشرده، تلاش شده در خصوص تطبیق دقیق اسامي علمی مفردات دارویی که به زبان لاتین میباشد، با اسامي طب سنتي و كتاب قانون، از منابع معتبر استفاده گردد. بنابراین، براي تهیه این اسامی و اتقان آن، از منابع ذیل بهره برده ایم:
ترجمه انگليسي قانون در طب؛ کتاب قاموس القانون كه توسط دانشگاه همدرد هند ترجمه و تحقيق شده؛ دائره المعارف طب سنتي، تأليف استاد دكتر ابوالقاسم سلطاني؛ الصيدنه فی الطب ابوريحان، تحقيق استاد زرياب خويي؛ کتاب معارف گیاهی مهندس حسین میرحیدر؛ کتاب تطبيق نامهاي كهن گياهان دارويي با نامهاي علمي، تألیف دکتر احمد قهرمان.
چنانچه مورد اختلافی پیش می آمد، دیدگاه آقای دكتر سلطاني در کتاب دائره المعارف طب سنتی به دليل تلاش بسیار ایشان برای تطبیق نامهای گیاهان در طب سنتی با نامهای علمی آن و تحقيقات عميق ايشان، مورد پذيرش قرار گرفته و به عنوان اسم علمی گیاه مورد بحث، انتخاب شده است.
به عنوان مثال، در ترجمه قانون به زبان انگليسي، در خصوص گياه آذريون نام علمي Helianthus annus L آورده شده كه نادرست است؛ زيرا اين نام، به گیاه آفتابگردان مربوط است كه برخي مؤلفان مفردات دارويي، تصور نمودهاند كه آفتاب پرست، يعني آذريون، همان آفتابگردان است كه نظر درستی نیست؛ زيرا گياه آفتابگردان، بنا بر تحقيقاتي كه انجام شده، در منابع طب سنتي وجود نداشته؛ بلكه گیاه بومی منطقه ما نبوده و در منابع متأخر از آن، نام برده شده است.
در مورد گیاه زوفرا نیز نظریاتی وجود دارد که برای بررسی آن می توان به گیاه مورد بحث مراجعه نمود و نام علمی تعیین شده در ابتدای آن را مورد تحقیق قرار داد.
زُوفَرا = حزاي بري (Echinophora sibthorpiana Guss)
در مواردی نادر، گیاه مورد نظر و نیز نامهای علمی مطرح شده در باره آن را بررسی بیشتری نموده ايم و با تحقیقهایی که انجام شده، نام علمی ای را ترجیج داده ایم که برخلاف نظر استاد دکتر ابوالقاسم سلطانی بوده است؛ به عنوان مثال، پس از بررسی مفرد داروییِ اکتمکت و رته (بندق هندی)، با نظر استاد دکتر سلطانی که آنها را یکی میداند، موافق نبوده ایم و آنها را دو چیز دانسته، برای هریک نام علمی جداگانه ای که توسط دیگر گیاه شناسان ارائه شده، آورده ایم.
و نیز درباره گیاه جنطیانا تحقیقی میدانی انجام داده، تصاویر چهارگونه از آن را در منابع اینترنت مشاهده نموده ایم و نام علمی ارائه شده را با تعریفی که توسط ابن سینا و گیاه شناسان اسلامی بیان شده، تطبیق داده ایم و آن را که با تعریف سازگاری بیشتری داشته، همراه با گیاه مورد نظر ارائه کرده ایم.
قدردانی
لازم است، از زحمات تمامی دوستانی كه به گونه های مختلف ما را در تهيه اين برنامه ياري نمودند، قدرداني نماییم؛ به ويژه استاد عالي قدر، اسماعيل ناظم كه با تشويق و راهنماييهاي خود، باعث دلگرمي و دقت نظر بيشتر ما گرديدند.
در انتها، بايد يادآور شد كه بیشترِ تصاوير مرتبط، با استفاده از منابع گياه شناسي يادشده و پایگاههای معتبر اينترنتي، توسط آقاي ميثم مسعودي گردآوري شده که در خور تقدیر می باشد.
--------------------------------------------------------------------------------
[۱]. توحید مفضل بن عمر، قم: چاپ سوم، [بی تا]، ص ۱۶۳.
معرفی نرم افزار «نگارخانه قانون ابن سینا»
درآمد
مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي، در راستاي ارائه آثار فاخر در قالب كتابخانه ديجيتالي نور، مي كوشد در بالابردن آگاهي جامعه و حفظ میراث بزرگان این مرز و بوم گام بردارد. از اين رو، توليد نرم افزار «نگارخانه قانون ابن سینا»، برگ زرين ديگري در كارنامه درخشان اين مركز به شمار می رود. گفتنی است، این اثر با همکاری «شرکت خدمات نوررایانه سپهر» و «حکمت سرای ایرانیان (طوبی)» سامان یافته است.
در ذیل، با «محتوا» و «امكانات» اين برنامه آشنا خواهيد شد.
الف ـ محتواي برنامه
در این نرم افزار، متن کتاب دوم قانون ابن سینا، به نام «قانون در طب» در زمینه مفردات دارویی، ارائه شده است. افزون بر این، این لوح فشرده مشتمل بر چند هزار تصویر از مفردات دارویی برگرفته از کتاب «قانون در طب» در حوزه: گیاهی، حیوانی و معدنی است. از ویژگیهای این کتابخانه، دسترسی به نام علمی و خانواده مفردات دارویی به همراه دیگر نام های آنها به زبان: فارسی، عربی، انگلیسی، اردو، آذری، هندی و گویش‌های دیگر بر اساس کتاب دوم قانون ابن سینا می باشد.
گفتنی است، منابع تطبیقی مفردات دارویی قانون که در تهیه و تکمیل این نرم افزار مورد استفاده قرار گرفته اند، عبارت اند از: دائره المعارف طب سنتی، اثر دکتر ابوالقاسم سلطانی؛ تطبیق نامهای کهن گیاهان دارویی با نام علمی، به قلم دکتر احمد قهرمان؛ الصیدنه فی الطب ـ ابوریحان، تحقیق استاد زریاب خویی؛ قاموس القانون؛ ترجمه جلد دوم قانون به زبان انگلیسی، از دانشگاه همدرد هند.
ب ـ امكانات برنامه
* نمايش متن
ـ دسترسي به متن و فهرست تمام آثار موجود در برنامه
ـ امكان انتخاب فهرست درختي و گزينشي و ارتباط آنها با متن، به همراه قابليت تطبیق دوسویه متن و فهرست
ـ قابليت انتخاب عنوان كتاب، جلد و صفحه به همراه امكان گسترده كردن صفحه متن و فهرست
ـ مقايسه دو متن از یک یا دو کتاب با یکدیگر به صورت همزمان
ـ محدود كردن دامنه متن و فهرست کتب به موارد دلخواه
ـ قابليت حفظ هر يك از متون یا فهرستهای انتخابی به طور مستقل، جهت دسترسي آسان به آنها
* جستجو
ـ جستجوي ساده و پيشرفته در متن و فهرست كتب برنامه
ـ قابليت حفظ هر يك از جستجوهاي انجام شده به طور مستقل، جهت دسترسي آسان به آنها
ـ محدود کردن دامنه جستجو به متن یا متون دلخواه به همراه قابلیتهای ویژه
ـ فهرست سازي توسط علائم عمومي جهت تهيه فهرستهاي پويا و متنوع از كلمات
* لغتنامه
ـ متن کامل چند دوره لغتنامه با امکان دسترسی به ريشه و مشتق کلمات
ـ ارتباط واژگان متون با لغتنامه های برنامه، جهت فهم آسان معنا
* پژوهش فعال
ـ ارتباط متن و فهرست كتب با بخشهاي دیگر برنامه، نظیر: نمايش، جستجو، قرآن، لغتنامه يا کتابنامه
ـ قابليت انتقال متن انتخابی به حافظه جانبی یا محیط Ms-word
* كتابشناسي يا كتابنامه
ـ دسترسي به اطلاعات مفيدي در باره نسخه شناسي هر يك از كتب
* يادداشت برداري
ـ امكان انتقال متن یا فهرست مورد نظر به قسمت یادداشت برنامه
ـ قابلیت ذخيره سازي و ويرايش متن انتقالی در صفحه یادداشت
ـ انتقال متن از قسمت یادداشت به محيط Ms-word
* چاپ
ـ چاپ متن یا فهرست مورد نظر کاربر، به همراه قابليتهاي متعدد
* راهنما
ـ دسترسي به توضيحات مفيد در خصوص آشنايي بيشتر با قسمتهاي مختلف برنامه
* امكانات پژوهشي
ـ نمايه گذاري، حاشيه نويسي، رنگي كردن و علامت گذاري در متن با هدف بازیابی سریعتر مطلب و ثبت اطلاعات بیشتر مربوط به متون برنامه
ـ امکان مدیریت قابلیتهای پژوهشی برنامه توسط کاربر
* امكانات جانبي
ـ دسترسي به چند نوع صفحه كليد رايج و نيز چندين قلم نمايش جهت استفاده آسان از نرم افزار
ـ امكان مشخص كردن مسير براي ضبط پژوهشها به همراه قابليتهای متنوع
ـ قابلیت نمایش یا عدم نمایش اِعراب و سرصفحه در متون برنامه
دیگران را با نوشتن نقد، بررسی و نظرات خود، برای انتخاب این محصول راهنمایی کنید.
هر گونه سوال، ابهام توسط مدیران پشتیبانی سایت پاسخ داده می شود.