علم الهدی

دربــاره علم الهدی

حمد و ثنا خداوند متعال را كه بر انسان‌ها منت نهاد و با فرستادن رسولان وحى، چراغ هدايت را فرا روى مردمان برافروخت و درود بى‌پايان بر پيامبر اسلام و هدايت‌گر انام، محمد مصطفى(ص) كه با بنياد شريعت نورانى مكتب آسمانى، درِ سعادت و درستى را بر مردمان گشود و راه نجات و راستى را به ايشان نمود و پاك‌ترين و خالص‌ترين سلام‌ها بر اهل بيت او(ع) كه امامان و راهبران شريعتند و پس از پيامبر(ص)، بيشترين و آشكارترين نقش را در محافظت و صيانت از احكام نورانى اسلام، عهده‌دار بوده‌اند.

آن بزرگواران با تبيين و توضيح و تفسير شريعت ناب نبوى، به تربيت نفوس مستعد و آماده، اهتمام ورزيدند و با نشر و گسترش دين مبين اسلام، از زوال و اندراس آن جلوگيرى كردند.

عالمان حقيقی، هميشه نماد عقلانيت، علم، تقوى، خلوص، روشن‌گرى، هدايت، ارشاد، وقار، تلاش و ازخودگذشتگى بوده‌اند و گوشه‌اى از كوشش‌هاى علمى آنان در كتاب‌ها و آثارشان تجلى يافته است. گسترش روشهاى جديد اطلاع‌رسانى در عصر حاضر، زمينه‌ى مناسبى را براى انتقال دانش علما به تشنگان معرفت فراهم آورده است.

مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى، بر آن شده است که به پاس خدمات ارزنده علمای بزرگ شیعه و در جهت تسهیل دسترسی به آرای آنان در زمینه‌های مختلف، آثار هریک را در نرم‌افزاری مستقل با امکاناتی که بیان خواهد شد، گرد آورد.

نرم‌افزاری که پیش رو دارید، جامع آثار سید مرتضی علم الهدی است. وی، در ترویج مذهب تشیع، نقش بسزایی را ایفا نمود و آثار ارزشمندی را از خود بر جای نهاد؛ آثاری که نمایانگر حقانیت و جامعیت آموزه‌های مذهب تشیع، در همه زمینه‌هایند.

شخصیت شناسی علامه سید مرتضی علم الهدی:

على بن حسين، معروف به مرتضى، در سال 355 ق، در بغداد، ديده به جهان گشود. وى با القابى چون ثمانينى، ذو الثمانين، ابو الثمانين، ذو المجدين، شريف، سيد، مرتضى، سيد مرتضى، شريف مرتضى و علم الهدى شناخته مى‏ شد.

پدرش، ابو احمد حسين بن موسى بن محمد بن موسى بن ابراهيم بن موسى الكاظم و مادرش، فاطمه دختر حسن مشهور به ناصر صغير، از نوادگان امام چهارم على بن حسين( ع) بود. خاندان پدرى و مادرى، هر دو، از نقباى علويان و داراى مقامات علمى و دنيوى و مورد توجه عام و خاص بودند. سيد مرتضى پس از اينكه عمرى را در امور سياسى، علمى و تحقيقى گذراند، در هشتاد و يك سالگى، در روز يكشنبه، 25 ربيع الاول سال 436 ق، جهان فانى را وداع گفت و جسم پاكش با تشييعى با شكوه به خاك سپرده شد.

*حيات علمى:

نگاهى به فعاليتهاى علمى سيد مرتضى در زمينه ‏هاى مختلف كه ذيلا خاطر نشان مي شود، مي تواند گوشه‏ اى از عظمت اين دانشمند بى ‏نظير را آشكار كند:

-ادبيات:

ديوان مرتضى، شامل بيست هزار بيت شعر در موضوعات مختلف، حاصل روحى لطيف و قريحه‏اى نيك و دانشى تمام در عرصه ادبيات و عروض و قافيه است. شيوه ابتكارى سيد مرتضى در ميدان ادب، انتخاب موضوع و جمع‏آورى اشعار و گفتارها در باره آن و نقد آنهاست. وى اشعار خود را نيز در كنار اقوال سايرين ذكر كرده است. كتابهاى« الشهاب في الشيب و الشباب» و« طيف الخيال» دو گواه صادق بر مدعاى مزبورند.

-اصول:

گرچه، با حضور ائمه اطهار( ع)، علماى شيعه نيازى به اجتهاد احساس نمى‏كردند، ولى با آغاز غيبت كبرى در سال 329 ق، اين نياز با تمام وجود، خود را نماياند و بذر انديشه تدوين كتبى مستقل را در زمينه اصول اجتهاد، در سرزمين جان آنان روياند و نخستين شجره طيبه و پربار از اين گونه، در بوستان وجود سيد به بار نشست و دست‏آويزى شد براى پيوستن به ريشه‏هاى شريعت؛ آرى او با نوشتن كتاب« الذريعة الى اصول الشريعة»، اولين كتاب جامع در اصول فقه را پديد آورد. سيد در اين كتاب، براى اولين بار، اصول فقه را از اصول دين جدا كرد و زمينه بحث را براى علماى بعدى فراهم آورد.

-تفسير:

از ديگر ويژگيهاى رويكرد تفسيرى شريف مرتضى، تفسير قرآن به قرآن است كه از بهترين رويكردهاى تفسيرى شناخته ميشود. فقه اللغه و شناخت معنى دقيق هر واژه با توجه به موقعيت آن در عبارت، از ديگر ابتكارات سيد در تفسير مذكور است. توجه به ارتباط و تطابق معنوى لغات به كار برده شده در كنار هم، نيز از ديدگان تيزبين سيد پنهان نمانده است. توجه به فضاى حاكم بر زمان نزول آيه، از ديگر امتيازات تفسير سيد است. ارائه شواهد ادبى و شعرى هم بر غناى روش تفسيرى سيد افزوده است.

-فقه:

سيد در فقه نيز ابتكارات جديدى دارد. وى با نگارش كتاب« الانتصار»، قدمى بزرگ در دفاع از كيان علمى جهان تشيع برداشت. سيد با پرداختن به مسائل فقهى مورد اختلاف بين شيعه و اهل سنت، دلايل متقن و حجتهاى مبرهن فروعات فقهى شيعه را بيان كرد و اتهامات اهل سنت، مبنى بر خروج شيعه از مدار علمى و خرق اجماع بدون دليل علمى را نقض كرد. ايشان مسائل را با عنوان« مما انفرد به الاماميه» آغاز و پس از طرح ديدگاههاى مختلف، به تبيين نظريه شيعه پرداخت. اين ابتكار شريف مرتضى، بعد از ايشان، توسط عالمانى چون شيخ طوسى و علامه حلى و ديگران پيگيرى شد.

-كلام:

اثر ماندگار سيد مرتضى در علم كلام، كتاب« الشافي في الامامة» است كه در جواب كتاب« المغني في ابواب التوحيد و العدل» قاضى عبد الجبار، متكلم مشهور معتزلى نوشته شده است. اين كتاب يكى از بهترين نوشته‏هاى قديم است كه انديشه اماميه را در باره اصول مذهبى، به خوبى تبيين ميكند. سيد با تبحر خاصى به اختلاف شيعه با زيديه در مسائل مختلف، اشاره كرده و به پاسخ شبهات مخالفان در مورد علم امام و ديگر مسائل كلامى پرداخته است. از ديگر كتب وى در موضوع كلام،« انقاذ البشر من الجبر و القدر» است كه شيوه استدلالى آن درخور توجه است.« تنزيه الانبياء» و« الأصول الاعتقادية» نيز از ديگرنوشته‏ هاى كلامى سيد مرتضى است.

با توجه به مقام علمى پدر و دانش‏ دوستى مادر، تلاش سيد در راه علم ‏اندوزى بايد از دروان كودكى آغاز شده باشد. موقعيت ممتاز خانوادگى، اين امكان را به وى داد كه از محضر استادان بنام آن روزگار بهره ببرد.

و البته دانشى كه سيد مرتضى از اين بزرگان آموخت، در وجود شريف وى پرورش و كمال يافت و به شاگردان مكتبش منتقل شد.

*مناصب حكومتى سيد مرتضى:

در دوره زندگی سید مرتض علم الهدی شرایط به گونه ای بود که علماى شيعى با تغيير اوضاع اجتماعى- سياسى و براى حفظ مكتب، ديدگاه سياسى خود را توسعه داده و از شرايط پيش آمده، بهترين استفاده ممكن را نمودند. سيد مرتضى، حكام جور را حاكمان ظاهرى مى‏ انگاشت و پذيرش مسؤليت از سوى علما را رسيدن به حقى كه ائمه به آنها تفويض كرده‏اند، ميدانست. او به جريان حضرت على( ع) اشاره كرده و ميگويد:« هرچند، امامت حضرت، به نص بود، ولى شركت در شورا، به عنوان وسيله‏اى براى احقاق حق، جايز، بلكه واجب بود». او روايت صحيحى را به عنوان شاهد، بيان ميكند كه هر كس، زمينه شركت در دولت برايش فراهم شود، جايز است كه اقامه حدود كند و دست سارق را قطع نمايد و مقتضيات شريعت را انجام دهد.

بر اساس ديدگاه مزبور، سيد مرتضى بعد از درگذشت استادش، مفيد، زعامت دينى جامعه امامى را برعهده گرفت. افزون بر اين، وى مقام نقيب النقبايى طالبيان بغداد و حق حكم بر رد مظالم و امارت الحاج را برعهده داشت و همين مسئله، باعث ارتباط او با سه تن از خلفاى عباسى، به نامهاى« طائع»( 363- 381 ق)،« قادر»( 381- 422 ق) و« قائم»( 422- 467 ق) گرديد. با توجه به عدم مشروعيت دستگاه خلافت در ديدگاه شيعيان و ديد اعتراضى نسبت به اين همكارى، سيد بيش از ديگران به پاسخگويى به مسائل سياسى پرداخته است. ابوالقاسم حسين مغربى، وزير مشرف الدوله ديلمى، در سال 415 ق، در صحبتى كه با سيد داشت، به همكارى سيد با حكام جور اعتراض كرد و سيد رساله« العمل مع السلطان» را به او تقديم كرد.

سيد مرتضى از جامعيتى كم ‏نظير برخوردار بود؛ به گونه‏ اى كه همگان بر فضل و دانش و بزگوارى وى اتفاق نظر داشتند.

در باره ملقب شدنش به علم الهدى، گفته شده: ابو سعيد، محمد بن عبد الرحيم، وزير قادر عباسى، به‏ شدت مريض بود، حضرت على( ع) را در خواب ديد كه به وى فرمود:« به علم الهدى بگو تا سوره فاتحه را بر تو قرائت كند تا شفا يابى». پرسيد: علم الهدى كيست؟ جواب فرمود:« على بن حسين موسوى». وزير، نامه‏ اى با اين عنوان براى شريف مرتضى نوشت و شريف از باب تواضع، از پذيرفتن اين نامه امتناع كرد تا اينكه خليفه قادر عباسى، با وجود عنادى كه با شيعيان داشت، به وى گفت: لقب اعطايى جدت را بپذير.

از جمله صفات ممتاز سيد، اهميت فوق العادهاى وى به دانش‏ اندوزى بود و همين باعث شد كه دار العلمى عظيم و كتابخانهاى بزرگ را براى محققان و پژوهشگران بنياد نهد. وى براى طلاب علوم دينى بر حسب استعداد و تلاشى كه در زمينه كسب علوم نشان ميدادند، شهريه قرار داده بود و درآمد يكى از روستاهايى را كه به وى تعلق داشت، وقف هزينه كاغذ نويسندگان كرده بود.

او با وجود تصدى مناصب حكومتى به مدت سى سال، از پركارترين نويسندگان بود و تأليفات بسيارى در زمينه‏هاى مختلف علمى از وى به جا مانده است؛ آثارى مانند:

1. الشافي في الإمامة؛

2. الذخيرة؛

3. جمل العلم و العمل؛

4. تقريب الوصول؛

5. دليل الموحدين؛

6. دو رديه بر يحيى بن عدي؛

7. طبيعة الإسلام؛

8. تنزيه الأنبياء و الأئمة؛

9. المقنع في الغيبة؛

10. الصرفة في الإعجاز؛

11. أقوال المنجمين؛

12. الحدود و الحقائق؛

13. الذريعة؛

14. مسائل الخلاف؛

15. المسائل المفردة؛

16. شرح الرسالة في الإعجاز؛

17. الأمالي و يسمى الغرر و الدرر؛

18. شرح القصيدة المذهبة؛

19. شرح الخطبة الشقشقية؛

20. الشيب و الشباب؛

21. الطيف و الخيال؛

22. تتبع ابن جني؛

23. المرموق في الروق؛

24. النقض على يحيى بن عيسى؛

25. النصرة لأهل الرؤية؛

26. المسائل الناصريات؛

27. فنون القرآن؛

28. تفسير الحمد و البقرة؛

29. تفسير قل تعالوا أتل؛

30. تفسير ليس على الذين آمنوا؛

31. تحقيق علمه تعالى؛

32. تحقيق الإرادة؛

33. دليل الخطاب؛

34. تحقيق التأكيد؛

35. الفقه المكي؛

36. تحقيق المتعة؛

37. الانتصار في ما انفردت به الإمامية؛

38. المصباح؛

39. الوعيد؛

40. مسئلة في أصول الدين؛

41. المسائل الطرابلسية( 4 عنوان)؛

42. المسائل البرمكيات( 5 عنوان)؛

43. المسائل الموصلية( 3 عنوان)؛

44. المسائل الصيداوية( 3 عنوان)؛

45. المسائل التبانية( 3 عنوان)؛

46. المسائل المحمديات( 3 عنوان)؛

47. المسائل الحلبية( 2 عنوان)؛

48. المسائل المصرية( 2 عنوان)؛

49. المسائل الجرجانية؛

50. المسائل الديلمية؛

51. المسائل الطوسية؛

52. المسائل الرسية؛

53. المسائل السلارية؛

54. المسائل الدمشقية؛

55. المسائل الواسطية؛

56. المسائل الرازية؛

57. الكلام على من تعلق بقوله تعالى:« و لقد كرمنا»؛

58. مسئلة في التوبة؛

59. مسئلة قتل السلطان؛

60. الخلاف في أصول الفقه؛

61. شرح مسائل الخلاف؛

62. ديوان شعر( يزيد على عشرين ألف بيت)؛

63. المسائل المفردة في أصول الفقه؛

64. مسائل مفردة في نحو من مائة مسئلة في فنون شتى؛

65. مسئلة كبيرة في إبطال القول بالعول؛

66. إنقاذ البشر من الجبر و القدر؛

و ....

آشنایی با برنامه:

اين نرم‌افزار، مشتمل بر بخش‌هاى نمايش، جست‌وجو، كتب مرتبط و قرآن است.

1. نمايش‏

از جمله قابليت‌هاى اين بخش، امكان انتخاب دامنه براى نمايش منابع انتخابى است. همچنين دسترسى به فهرست درختى و گزينشى كتاب‌ها را نيز مى‌توان از امكانات اين بخش برشمرد. براى تسهيل در امر پژوهش در هنگام مطالعه منابع، تعداد ده عنوان از كتب لغت در اين بخش در اختيار محققان قرار گرفته است كه با استفاده از گزينه لغت‌نامه مى‌توان از آن بهره برد.

از دیگر قابليت‌هاى اين بخش، ابزار متن (تحقيقات) شامل رنگى كردن، حاشيه‌نويسى، نمايه‌زنى و علامت‌گذارى‏ و امكانات پژوهشى، مثل جست‌وجو در متن كتب، لغت‌نامه‌ها و قرآن با استفاده از كليك راست، است.‏

2. جست‌وجو

مشاهده فهرست غير تكرارى كلمات با دقت بسيار بالا با امكان جست‌وجوى انفرادى و تركيبى آنها در مجموعه اطلاعات موجود در اين نرم‌افزار، از ويژگي‌هاى اين بخش است. به‌كارگيرى عمل‌گرهاى مختلف در هنگام جست‌وجو در متن و يا فهرست منابع به‌صورت جداگانه و فهرست‌سازى با استفاده از كاركترهاى عمومى (* و ؟) در گروه‌هاى مختلف و تركيب گروه‌ها يا كلمات آنها با استفاده از عمل‌گرهاى مختلف نيز از قابليت‌هاى اين بخش است.

3. كتب مرتبط

با تلاش‌هاى صورت‌پذيرفته در اين بخش از نرم‌افزار، ارتباط بين كتاب‌هاى متن و شرح برقرار شده است.

4. قرآن

در طراحى اين نرم‌افزار، در كنار دسترسى به متون اصلى و شروح و ترجمه‌ها، مي‌توان به قرآن مراجعه کرد و در صورت لزوم، به پژوهش و جست‌وجو در آن پرداخت. هم‌چنين در اين بخش، امكان مشاهده ترجمه قرآن نيز در دسترس كاربران، قرار دارد.‏

5. ابزار

شامل چاپ متن‌ها، انتقال فهرست و متن كتب به يادداشت، لغت‌نامه و راهنما می‌باشد.

6. امكانات

شامل هفت نوع صفحه كليد، هفت گروه قلم‏، مشخص كردن مسير تحقيقات شخصى (رنگى كردن، حاشيه‌نويسى، نمايه‌زنى و علامت‌گذارى)، زبان با انتخاب زبان فارسى، عربى يا انگليسى. در بخش زبان فقط رابط كاربرى تغيير خواهد كرد؛ به عبارت ديگر، زبان متن كتب تغيير نخواهد یافت.

مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى از كاربران محترم درخواست مى‌كند تا با انتقادات سازنده و پيشنهادات برازنده خود، ما را در ارتقاى كمى و كيفى اين برنامه يارى نمايند.

ان شاء الله در نسخه دوم، متن یا تصویر رسالة المحکم و المتشابه، رسائل العدل و التوحید و همچنین تمهید الأصول في علم الکلام همراه با ترجمه عرضه می‌گردد.

در پايان، توفيق روزافزون همگان را از خداوند متعال خواستاريم.