رجال شیعه

دربــاره رجال شیعه

در هر دانشى، منابع، همچون ابزاری هستند كه بدون آنها دستيابى به مقصود آن علم ميسر نيست؛ بنابراين شناخت منابع، اهميت ويژه‏اى در برداشت‌هاى علمى از آن دانش دارد.

از ميان ادله چهارگانه کتاب، سنت، عقل و اجماع، بيشترين حجم معارف فقهی و غير فقهی ما در سنت جای گرفته است؛ لذا برای استخراج مسائل فقهى و ارائه شيوه درست زندگى فردى و اجتماعى، ناگزير از رجوع به سنت (قول، فعل و تقرير معصوم) هستيم.

با توجه به فاصله زمانی ما با عصر معصومين(ع)، به‌جای سنت با مجموعه‌ای از الفاظ و عبارات بيانگر قول و فعل و تقرير معصوم با عنوان حديث مواجهيم. بنابر‌اين در زمان غیبت، حديث تنها منبع و مرجع مقبول براى دستيابى به سنت معصومين(ع) است.

هر حديث از دو بخش سند و متن تشکيل شده است و سند هر حديث که مجموعه‌ای از عناوين و اسامی راويان می‌باشد، در حقيقت پل ارتباطی ما با سنت است و از آنجا که اقوال همه راويان از نظر اعتبار در يک درجه نيستند، بررسی احوال راويان موجود در اسناد روايات، در دستور کار دانشمندان علم رجال قرار گرفته است.

علم رجال يا دانش راوی‌شناسی که شناخت و سنجش راويان از نظر داشتن شرايط نقل حديث را برعهده دارد، اصول و ضوابطی ثابت و كلى براى سنجش آنها در همه عصرها ندارد؛ بنابراين تنها بر پايه اسناد علمى به‌جای مانده از عصر آن راويان يا زمان نزديك به عصر آنها می‌توان نسبت به آنان شناخت پيدا کرد.

بر اين اساس، شناخت منابع اطلاعاتى كه راويان را به ما مى‏شناسانند، در واقع شناخت اسناد و مدارك علمى است، كه با تجزیه ‌و تحلیل آنها (با نگاهی منصفانه و به‌دور از حب و بغض‌ها و اعمال سلیقه‌های شخصی)، شناختى علمى و دقيق از هويت راوى و ميزان اعتماد بر او را براى ما محقق می‌سازد.

ضرورت استفاده از منابع رجالی

راهیابی احاديث نادرست و مجعول به ذخاير حديثى سبب شد محدثين راه‌هاى مختلفی را براى دستيابى به احاديث صحيح برگزينند.

در اين ميان، شايع‏ترين راه براى پى بردن به صحت صدور حديث، سندخواهى و پرسش از راويان حديث بود؛ به‏گونه‏اى كه سلسله سند را مانند جزئى از حديث دانسته و شناخت تك‏تك راويان را ضروری می‌دانستند.

در عصر اصحاب ائمه(ع)، توثيق يا تضعيف راوی بر اساس شناخت واقعى و حقيقى راوی به سبب آشنايى بى‏واسطه و باواسطه با وی بود. سپس در دوره‏اى كه شناخت بدون واسطه بسيارى از راويان ممكن نبود، شهادت و بينه سبب شناخت ظاهرى نسبت به آنان شد؛ تاآنكه در قرن چهارم و پنجم، تنها راه شناخت راويان، منحصر در مراجعه به منابع مكتوب گردآمده در آن عصر و استفاده از اطلاعات رجالى موجود در آنها گرديد.

بر اين اساس از كنار هم گذاشتن اسناد علمى، نقل‌قول‌های مختلف، گردآورى اطلاعات گوناگون و تحليل آنها نوعى شناخت علمى از راويان امكان‏پذير شد.

از آنجا که در عصر حاضر نيز مرسوم‏ترين طريق شناخت راويان حديث، شيوه شناخت راويان از طريق كتب و منابع مكتوب است، لذا شناخت منابع رجالى، شيوه نگارش و اطلاعات موجود در هريك از آنها نقش ابزارى مهمى در بازشناسى راويان دارد و يك محدث براى داورى در مورد وضعيت يك حديث چاره‏اى جز آشنايى با اين كتب و مراجعه و استفاده از آنها ندارد.

كتب رجالى که بر اساس سخنان شفاهى و مكتوب راوى‏شناسان و کتاب‌های ديگری که بهره رجالی داشته‌اند، نگارش یافته‌اند، مستندات نظريات و اطلاعات مفيد و مورد استفاده در مباحث علم رجال، چون وثاقت و عدم وثاقت راوى، مشايخ و اساتيد حديثى وى را فراهم مى‏آورند و غالبا دانشمندان رجالى بر اساس مطالب موجود در آنها نظريه داده و به مناقشه و بحث مى‏پردازند.

انواع نگاشته‏هاى رجالى

رجاليون از ابتداى تأليف در اين موضوع، براى تعيين و شناخت راويان و نيز بيان ميزان اعتبار هريك، به شيوه‏هاى مختلفى، به تأليف پرداخته‌اند. مشهورترين اين شيوه‏ها عبارتند از:

1. تأليف بر اساس نام راويان: در اين شيوه، در کتاب رجالى همچون كتاب لغت، نام‌ها به ترتيب حروف اول و دوم و سوم و گاه تا آخر حروف هر نام تنظيم مى‏شوند و گاه اين ترتيب در نام پدر و جد و نسب هم رعايت شده است. پس از بخش نام‌ها، در فصل‌های جداگانه كنيه‏هايى كه با «اب» و سپس «ابن» شناخته شده‏اند و پس از آن لقب‌ها و سپس زنان راوى معرفى شده‏اند. اين ترتيب به‏صورت غالب در جوامع رجالى ديده مى‏شود.

لكن گاه برخى مؤلفان به شيوه‏هاى خاص ديگرى اعمال سليقه كرده و تنظيم و ترتيب فوق را كمى تغيير داده‏اند؛ مثلاً نام «احمد» را بر ديگر نام‌هایی كه با همزه شروع شده‏اند، به احترام نام پيامبر(ص) مقدم داشته‏اند و پس از آن «ابراهيم» و ديگر نام‌ها را ذكر كرده‏اند. يا آنكه برخى از ايشان، لقب‌ها و نام زنان را در بين ديگر نام‌ها به ترتيب الفبايى آورده‏اند و آنها را جدا نكرده‏اند.

کتاب‌های «منهج المقال فى تحقيق أحوال الرجال»، تأليف ميرزا محمد استرآبادى و «نقد الرجال»، تأليف سيد مصطفى تفرشى، از نمونه‏هاى روشن اين‏گونه تأليف است.

مؤلفين كتب، هنگام استفاده از شيوه‏هاى ديگر نگارش هم غالبا در چينش اسامى روات از نظم الفبايى سود جسته‏اند؛ براى مثال مرحوم نجاشى در كتاب رجالى‏اش و شيخ طوسى در فهرستش به اين شيوه عمل‏ كرده‏اند، ولكن احیاناً تفاوت‌هایی در ترتيب و تنظيم نام‌ها دارند و نظم كامل در تمامى حروف نام‌ها را رعايت نكرده‏اند.

2. تأليف بر اساس طبقات: مراد از طبقه، اشخاصى هستند كه در سن نزديك به يكديگر باشند و در اساتيد هم مشترك باشند. مؤلفان رجال شيعه در ابتداى تأليف در علم رجال، از اين شيوه در ترتيب و تنظيم كتب رجالى استفاده مى‏كرده‏اند. در اين شيوه تأليف، راويان هر امام در فصلى جداگانه معرفى مى‏شوند و البته گاه در هر باب، ترتيب نام‌ها بر اساس حروف الفباى آنها بوده است. کتاب‌های رجال برقى، رجال شيخ طوسى و اصل رجال كشى- ظاهراً- بر اين اساس تأليف شده‏اند. در اين شيوه، راويان از رسول خدا(ص) در يك باب و راويان از امیرالمؤمنین(ع) در باب بعد و همچنين راويان از ديگر امامان هريك در باب مربوط به اصحاب آن امام قرار مى‏گيرند و بالاخره نام كسانى كه از هيچ‏يك از امامان روايت نكرده‏اند، در بابى خاص قرار مى‏گيرد.

در کتاب‌هایی كه بر اساس طبقات در قرون متأخر نوشته شده، تنظيم طبقات پس از عصر ائمه تا زمان مؤلفين کتب‌ مزبور ادامه يافته است.

3. تأليف بر اساس جرح‌ و تعدیل: بر اساس اين شيوه، نام كسانى كه حديث ايشان قابل اعتماد است در يك فهرست و نام كسانى كه حديث ايشان براى مؤلف قابل اعتماد نيست، در فهرست ديگرى تنظيم مى‏شود.

اين شيوه را علامه حلى در «خلاصة الأقوال فى معرفة الرجال» و ابن داود حلى در كتاب «الرجال» خودش به کار گرفته است.

اين‏گونه تأليف را بايد دشوارترين روش تأليف رجالى برشمرد؛ چه، آنکه مؤلف بايد آراء رجالى خويش را پس از تحقيق و تفحص و تعيين موارد تعارض‏ آراء در جرح‌ و تعدیل، در كتاب ثبت نمايد. در اين شيوه نيز نام‌های موجود در هر بخش بر اساس حروف الفبا تنظيم مى‏شود.

4. تأليف بر اساس فهرست‏نگارى: در اين شيوه، نام مؤلفان مبناى نوشتن كتاب قرار می‌گيرد و مؤلف در اين نگارش‌ها به دنبال فهرست كردن نام صاحبان کتاب‌هاست. در نگارش كتاب فهرست شيخ طوسى و رجال نجاشى اين شيوه دنبال شده است و در مرتبه بعد و در چينش اسامى روات، نظم الفبايى رعايت شده است.

چهار شيوه یادشده، مشهورترين شیوه‌هاست، اما شيوه‏هاى ديگرى نيز در تأليفات رجالى وجود دارد، ازجمله: مشيخه، تجريد الاسانيد، فوايد و تراجم بيوتات و خاندانها و ضبط اسامى مشتبه.

در دوره‏هاى متأخر، تأليفات رجالى ديگرى ديده مى‏شود كه آنها هم از مجموعه کتاب‌های رجالى به حساب مى‏آيند، ولى شيوه‏هاى خاص خود را دارند.

توجه‏: اهتمام برخى از تأليفات رجالى، به ذكر نام تك‏تك روات و تعيين حال آنها نيست، بلكه نكات و مباحث رجالى كه حاصل تحقيق و بررسى است در آنها مطرح مى‏شود. ما از اين کتاب‌ها با عنوان «كتب رجالى تحقيقى» ياد مى‏كنيم. اين‏گونه کتاب‌ها خود به شيوه‏هاى زير تأليف شده است:

الف)- فوايدنگارى: گاه رجاليون در حين بررسى روات به نكاتى دست ‏يافته و آنها را در كتبى متذكر ‏شده‌اند و به اين ترتيب كتبى مشتمل بر فهرستى از فوايد رجالى فراهم‏ آمده است؛ مانند: كتاب فوايد وحيد بهبهانى و جامع المقال.

ب)- قواعد رجالى: در دسته ديگر از كتب تحقيقى در حوزه رجال كه در سده اخير نگاشته شده، قواعد رجالى گرد آمده است. قواعد رجالى در واقع همان فوايد رجالى يا نكته‏هايى كلى و عمومى است كه حكم قاعده و قانون را يافته است. از جمله اين كتب مى‏توان به كتاب «توضيح المقال» ملا علی كنى و «كليات فى علم الرجال» آيت‌اللّه سبحانى اشاره كرد.

ج)- تك‏نگارى: دسته سوم كتب تحقيقى رجال، كتبى است كه تك‏نگارى در مباحث رجالى محسوب مى‏شود؛ مانند: كتاب «هداية المحدثين إلى طريقة المحمدين» تأليف ملا محمدامین كاظمى (كه به تمييز راويان همنام و به‌اصطلاح به مبحث مشتركات پرداخته است) و كتاب «الرسائل الرجاليه» ابوالمعالى كلباسى (كه رساله‏هاى مستقلى درباره بعضى از اصطلاحات رجالى و برخى از راويان مورد بحث و نزاع است).

تاريخچه تأليفات رجالى شيعه

اولين تأليف رجالى شيعه را شيخ آقابزرگ تهرانى، كتاب «تسمية من شهد مع أمیرالمؤمنین(ع) الجمل و صفين و النهروان من الصحابة(رض)» دانسته است.[1] اين كتاب تنها مجموعه‏اى از نام‌های اصحاب امیرالمؤمنین(ع) در جنگ‌های مهم ايشان است و توسط كاتب و متصدى بیت‌المال آن حضرت، عبيداللّه بن ابی‌رافع تأليف شده است.

توجه به اين نكته لازم است كه محقق تهرانى و برخى ديگر از عالمان كتاب‏شناس، دانش رجال و تراجم‏[2] را در هم آميخته‏اند و ازاين‏رو كتاب فوق را كه نوعى كتاب تراجم و شرح ‏حال محسوب مى‏شود، از جمله کتاب‌های رجالى، بلكه اولين آنها دانسته‏اند. البته نمى‏توان اين كتاب را به‏صورت مستقيم يك تأليف رجالى كامل دانست، اما از آنجا كه در تعيين طبقه راويان مى‏تواند به عالم رجالى كمك كند، بى‏ارتباط با رجال نيست.

گذشته از تاريخچه فوق بايد گفت در فاصله زمانى پنج قرن نخست، کتاب‌های‏ رجالى نگاشته‌شده در قرن چهارم بيشترين شمار را به خود اختصاص داده‏اند و از مجموعه کتاب‌های تأليف‏شده تا قرن ششم تنها تعداد اندکی از آنها عیناً به دست ما رسيده و يا به شيوه‏هايى بازسازى شده است. عناوين اين کتاب‌ها عبارتند از:

1. رجال برقى، تأليف احمد بن محمّد بن خالد برقى (م 274 يا 280)؛

2. كتاب الرجال، تأليف ابن عقده (249- 333) كه تماما در بخش اصحاب الصادق(ع) از رجال الطوسى آمده است؛

3. تكملة رسالة ابى‌غالب زرارى، تأليف حسين بن عبيداللّه غضائرى (م 411)؛

4. كتاب الرجال، تأليف احمد بن حسين بن عبيداللّه غضائرى (نيمه اول قرن پنجم) كه منقولات وى در برخى منابع گرد آمده است؛

5. اختيار معرفة الرجال، تألیف شيخ طوسى (م 460).

تقسیم کلی کتب رجالی

كتب رجالى را می‌توان در چهار دسته کلی جای داد به شرح زیر:

1. اصول اولیه:

مقصود نوشته‌هایی است که از عصر راويان حديث و عصر نزديك به آنها در قرن‌های 3 و 4 و 5ق، به دست ما رسيده‏اند. این نوشته‌ها را به سبب نزديكى زمانى به عصر راويان و اطلاعات جامع و دقيق موجود در آنها، اصل و منبع بحث رجالى قرار داده‏اند و به دليل قدمت و اصالت، آنها را اصول اوليه برشمرده‏اند. اصول اوليه، چهار كتاب مورد اتفاق و اعتماد اصحاب است به شرح زیر:

الف)- رجال كشى‏؛

ب)- كتاب الرجال، تأليف شيخ طوسى‏؛

ج)- الفهرست، تأليف شيخ طوسى‏؛

د)- رجال النجاشى.‏

توجه:

رجال البرقى و رجال ابن غضائرى را نيز برخی از همين قبیل دانسته‌اند.

2. اصول ثانویه:

مقصود کتبی است که بر پايه اصول اوليه نگاشته شده است؛ مثل: رجال ابن داود و خلاصة الأقوال علامه حلى.

3. جوامع رجالی:

مقصود کتبی است كه اطلاعات رجالى در آنها گرد آمده است؛ مثل: معجم رجال الحديث آیت‌الله خویى.

4. کتب تحقیقی رجالی:

مقصود كتبی است که نکات دقیق و عمیق رجالى را در خود دارد؛ مثل: الرسائل الرجاليه كلباسى.[3]

كتابخانه رجال شیعه

كتابخانه رجال شیعه، برنامه‏اى است كه با هدف تسهيل و تسريع در دسترسى پژوهشگران به آثار رجالی نويسندگان شيعه تهيه شده است. در اين برنامه، متن مهم‏ترين كتب مذهب اماميه در زمينه رجال همراه با قابليت‏هاى متنوعى جهت جستجو و انجام پژوهش‏هاى گوناگون در آن‏ها فراهم آمده است.

ضرورت تولید نرم‌افزار:

محدود بودن منابع رجالی شیعه به اصول ثمانیه و معجم رجال الحدیث در نرم‌افزار «دراية النور» و نیاز پژوهشگران مباحث رجالی به منابع تحقيقي بیشتر و بهره‌گيری از نظرات علمی و کارشناسی بخش قابل توجهی از دانشمندان رجال حديث شیعه، زمینه‌ساز تولید نرم‌افزار «کتابخانه رجال شيعه» گردید.

محتواى برنامه‏

این کتابخانه شامل حدود یک‌صد عنوان از منابع و تأليفات مهم علم رجال می‌باشد که توسط دانشمندان شيعه نگارش يافته است. انواع مختلف نگاشته‌های رجالی گردآمده در این مجموعه، اعم از طبقات، فهرست‌نگاری، تک‌نگاری، جرح ‌و تعدیل و غيره که در فاصله زمانی قرن سوم هجری تا قرن اخير به رشته تحرير درآمده است، کتابخانه نسبتاً کامل و جامعی با بیش از پانصد جلد کتاب را در اختیار طلاب سطوح عالی حوزه، دانشجویان علوم حدیث و محققان رجال‌پژوه قرار می‌دهد. این کتابخانه می‌تواند برای کاربران دو نرم‌افزار دراية النور و فرهنگ اسناد شيخ صدوق - که سابقا توسط مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی عرضه گردیده است - زمینه‌ای را جهت تحقیقات بیشتر و کسب اطلاعات و مستندات رجالی فراهم آورد.

آشنایی با برنامه

اين نرم‌افزار، مشتمل بر بخش‌هاى نمايش، جستجو، فرهنگ اعلام و.... است.

1. نمايش‏

در قسمت نمايش، متن كامل كتاب‏هاى موجود در برنامه با قابليت‏هاى زير در دسترس كاربر قرار دارد:

- انتخاب نوع و اندازه‏ى قلم متن؛‏

- تطبيق متن نمايشى با فهرست كتاب (Locating) و فهرست با متن‏؛

- علامت‌گذاری در متن (Bookmark) براى مراجعات بعدى؛

- نمايه‌زنى بر متن‏؛

- ثبت نظرات شخصى كاربر درباره مطالب كتب؛

- رنگى كردن متن‏هاى منتخب و انتخاب عنوان براى آن‏ها؛

- مقايسه بين دو متن.

2. جستجو

در قسمت جستجو علاوه بر جستجوهاى متنوع، مى‏توان فهرست كلمات و تعداد تكرار هريك را ببينيد و با استفاده از امكان فهرست‏سازى به فهرست‏هاى متنوعى از كلمات دست يابيد.

همچنين مى‏توان پيوندى پويا ميان متن و جستجو برقرار نمود. كاربر مى‏تواند عبارت مورد نظر خود را در متن انتخاب نموده، به حافظه ببرد و سپس به خط ورود قسمت جستجو منتقل نمايد.

3. فرهنگ اعلام

در این قسمت، اسامی راویان حديث، مؤلفین کتب حدیثي و غير حدیثی و سایر شخصیت‌هایی که در کتب رجالی و تراجم «کتابخانه رجال شیعه» مدخل قرار گرفته‌اند، در یک لیست مرتب شده‌اند تا پژوهشگر راحت‌تر و سریع‌تر به اطلاعات مورد نیاز در مورد هریک از این شخصیت‌ها دسترسی پیدا کند.

4. ابزار

لغت‌نامه

براى سهولت دسترسى محققان به معانى لغات، كتاب ارزشمند «لسان العرب» در دو بخش ريشه و مشتق در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است.

يادداشت

مى‏توان ضمن مطالعه و گزينش قسمت‏هايى از متن و انتقال آنها به يادداشت، شرح و تفصيل مد نظر خود را نيز در ضمن نقل عبارات، اضافه نمود.

در صفحه يادداشت، امكان ضبط فايل‏ها با فرمت‏ دلخواه فراهم است. اين گزينه براى آنان كه با ويرايشگر خاصى كار مى‏كنند بسيار سودمند است.

چاپ

در قسمت‏هاى مختلف برنامه، امكان چاپ صفحه‏ى جارى، تمامى صفحات و جواب‏هاى انتخابى براى كاربر وجود دارد. با انتخاب گزينه‏ى چاپ، پاسخ‏ها روى چاپگر مفروضى كه براى ويندوز تعريف شده است چاپ مى‏شود.

راهنما

در تمام برنامه درباره‏ى هريك از قسمت‏ها راهنمايى‏هاى لازم ارائه شده است.

منابع و مآخذ:

[1] ر.ک: الذريعة إلى تصانيف الشيعة، ج10، ص83؛ مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال، ص358.

[2] يكى از معانى ترجمه، شرح ‏حال است و دانش شرح‏حال‏نگارى را تراجم گفته‏اند. در تراجم‏نگارى هرگونه شخصيتى معرفى مى‏شود و فقط حيثيت راوى بودن منظورنظر نيست.

همچنان كه اطلاعات ترجمه‏ها هم غالباً بيش از مقصود رجاليون است. بنابراين منابع رجال و تراجم نوعى تعامل با يكديگر دارند، اما نبايد آنها را با يكديگر در هم آميخت.

[3] ر.ک: رحمان ستايش محمدکاظم، آشنايی با کتب رجالی شيعه، تهران، سمت، 1385ش.

«كليه حقوق مادى و معنوى اين نرم‌افزار متعلق به مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى مى‌باشد».