فرهنگ اصطلاحات علوم

دربــاره فرهنگ اصطلاحات علوم

فرهنگ اصطلاحات علوم، برنامه‌ای است دربردارنده آثاری که اصطلاحات خاص در هریک از رشته‌های علوم اسلامی و انسانی را شرح می‌دهد. این‌گونه از آثار را امروز می‌توان «فرهنگ‌های موضوعی» خواند که با عنوان‌هایی مانند «المصطلحات»، «اصطلاحات»، «فرهنگ اصطلاحات»، «معجم المصطلحات»، «فرهنگ ‌نامه»، «واژه‌شناسی اصطلاحات»، «واژه نامه» و... نوشته شده‌اند. نمونه‌های فرهنگ اصطلاحات را می‌توان این آثار دانست: مصطلحات الفقه، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیه، اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها، فرهنگ اصطلاحات منطقی و فرهنگ اصطلاحات فلسفه و کلام اسلامی. این‌گونه از منابع در شمار منابع مرجع دست اولند.

منابع مرجع

تعاریف گوناگونی از کتب مرجع وجود دارد. ران‌گاراتان معتقد است مرجع به کتاب‌هایی اطلاق می‌شود که به‌گونه‌ای طرح‌ریزی شده‌اند که در آن اطلاعاتی خاص جستجو می‌شود. به عقیده او کتاب‌های مرجع برای مطالعه مداوم استفاده نمی‌شوند (علیجانی و کرمی، 1388، ص36). کتاب‌های مرجع به‌جای آنکه مانند دیگر کتاب‌ها به شکل متوالی یک ایده را بیان کنند، در قالب مداخلی کوتاه که به شکل الفبایی، یا نظام‌مند مرتب شده‌ است، اطلاعات موثق به خوانندگان عرضه می‌کنند (همان، ص38-39).

منابع مرجع برای انجام پژوهش‌ها در علوم گوناگون، از ابزارهای بسیار ضروری بشمار می‌روند و پژوهشگران، بدون این منابع، مجبور به صرف هزینه و زمان زیادی برای گردآوردن مواد اولیه تحقیق خواهند شد. منابع مرجع با به دست دادن اطلاعاتی مستند و یقین‌آور از اصطلاح‌ها و واژه‌های گوناگون، همه آنچه را که باید درباره یک اصطلاح بیان شود، در یک جا گرد می‌آورند. آنچه اهمیت منابع مرجع را برای استفاده پژوهشگران بیشتر می‌کند، مستند بودن به منابع دست اول و دوری از اعمال نظر شخصی نویسندگان مداخل است. به عقیده برخی از کارشناسان فن کتابداری، کتاب‌های مرجع در تحقیقات علوم انسانی، به‌مثابه ابزار تحقیق در آزمایشگاه‌های علوم تجربی است؛ همان‌گونه‌که محقق علم فیزیک نخست باید در آزمایشگاه‌های فیزیک با ابزار آشنا شود و شیوه استفاده از آن را فراگیرد، محقق علوم انسانی نیز باید با وسایل تحقیق و طرز استفاده از آن آشنا شود (ستوده، 1373، ص15).

منابع مرجع عموماً دو دسته‌اند:

1. منابع مرجع دست اول یا ردیف اول که مستقیماً پاسخ سؤال مراجعه‌کننده را در اختیار او قرار می‌دهند؛ مانند دایره‌المعارف‌ها.

2. منابع دست دوم یا ردیف دوم که به‌جای پاسخگویی مستقیم به سؤال افراد، آنها را به منابع دیگر ارجاع می‌دهند؛ مانند فهرست‌ها، چکیده‌نامه‌ها و... (همان، ص28).

اصطلاح‌شناسی یا فرهنگ‌نامه اصطلاحات یا فرهنگ اصطلاحات علوم، گونه‌ای از منابع مرجع است و در میان این منابع، جایگاهی خاص دارد؛ زیرا حوزه‌های تخصصی علوم را در بر می‌گیرد و مخاطبان اصلی آن، نه عموم استفاده‌کنندگان، بلکه دانشجویان و پژوهشگران تخصصی حوزه‌های گوناگون علومند. در ذیل به تعریف و تفصیل آن پرداخته می‌شود.

فرهنگ اصطلاحات علوم

از قدیم به مجموعه علوم و معارف و تمام آن چیزهایی که سبب ترقی روح و تربیت نفس می‌شوند، فرهنگ گفته می‌شد و امروزه نیز در واژه‌های فرهنگستان، وزارت فرهنگ و غیره به این معنی به کار برده می‌شود (بستانی، 1338، ص95-96).

از همین روی، به مجموعه علوم و معارف و هنرهای یک قوم، یا کتابی که شامل لغات یک یا چند زبان و شرح آنهاست، فرهنگ گفته می‌شود.

انواع فرهنگ‌ها

الف) فرهنگ واژگان؛

ب) فرهنگ‌های اصطلاحی، موضوعی و اختصاصی؛

ج) فرهنگ‌های عامیانه؛

د) فرهنگ‌های چندزبانه؛

«اصطلاح»، به واژه یا واژگان مرکبی که در علم یا علومی خاص، معنایی ویژه یافته باشند که با معنای عمومی آن متمایز است، اطلاق می‌شود.

دانشمندان هر علم برای بیان مفاهیم، اصطلاحاتی (یعنی واژه‌هایی را که از عرف عام اقتباس کرده و در عرف متداول خودشان در معنای مورد نظر به کار می‌گیرند) را به کار می‌برند. با گذشت زمان و انبوه شدن اصطلاح‌ها و انتقال آنها به نسل‌های بعدی و ایجاد زبان مشترک بین جامعه عالمان یک علم، نیاز به نگارش و تدوین فرهنگ اصطلاحات پدید می‌آید.

فرهنگ اصطلاحات، شرح و تعریف مجموعه‌ای از واژگانی است که در علوم و نزد گروندگان به نحله فکری خاص بار معنایی خاصی یافته‌اند. فرهنگ اصطلاحات، با توجه به تعریف پیش‌گفته از گونه‌های منابع مرجع، از منابع مرجع دست اول بشمار می‌رود (نوری، 1377، ص90).

تفاوت فرهنگ اصطلاحات با لغت‌نامه یا فرهنگ‌لغت

دست کم چهار دسته تفاوت میان فرهنگ اصطلاحات و لغت‌نامه می‌توان تشخیص داد:

الف) «اصطلاح»، به معنای توافق گروهی خاص از مردم بر وضع یا استعمال واژه‌ای در غیر از معنای اصلی آن است. هر فنی در سیر تکاملی خود بستر زایش اصطلاحاتی خاص است. «اصطلاحات در حقیقت، نمودار و شاخصند که نشان‌دهنده یک مفهوم کلی و مجرد در ظرف لغتند. هر کلمه باری از معنی به دوش دارد و القا کننده آن معنای عام به مخاطب است، لیکن شاخص‏ها افزون بر معنای عام بیانگر مفاهیم کلی و مجرد اهل فنند» (ستوده، 1373، ص62).

«لغت»، به گفته برخی از زبان‌شناسان، مأخوذ از «لوگوس» یونانی به معنای کلمه‌هایی است که در میان همه تکلم‌کنندگان یک قوم (عرف عام) متداول است.

ب) «تفاوت دیگر لغت با اصطلاح، در قلمرو معنایی است. واژه در قاموس لغت دارای قلمرو معنایی محدود است که معمولاً آن معنی متشکل از یک یا چند کلمه، در برابر واژه آورده می‌شود؛ اما قلمرو معنایی اصطلاح، گسترده‌تر و وسیع‌تر از آن است؛ مانند واژه «صلوه» در معنی دعا. اما وقتی همین واژه از عرف عام اخذ و در عرف خاص به‌صورت اصطلاح استعمال می‌شود، معنای گسترده‌ای می‌یابد و عبارت می‌شود از سلسله اعمالی که با آداب و شرایطی باید انجام شود تا فریضه‌ای به‌جای آید» (همان، ص63).

ج) تفاوت دیگر این است که تعداد لغات در گنجینه واژگان یک زبان از حیث مفردات محدود است و در مجموعه‌ای به نام فرهنگ قابل عرضه است، اما برای اصطلاحات به اعتبار پدیده‌های تازه محدودیتی متصور نیست.

د) کاربرد واژه و اصطلاح، عکس یکدیگر است؛ یعنی قلمرو کاربرد واژه در عرف عام تقریباً به تعداد همه گویندگان آن زبان است، ولی حوزه کاربرد اصطلاح و تعداد افرادی که با معنای اصطلاحی آن آشنایی دارند، محدودتر و کم‌تر از قلمرو کاربرد واژه است؛ مانند واژه «سالک» که در لغت به معنی رونده و طی‌کننده راه است و در اصطلاح عرفا به کسی اطلاق می‌شود که از خود به جانب حق گام برمی‌دارد و طالب تقرب پیشگاه الله است و در طی این طریق از مشکلات باکی ندارد و با نور هدایت پیش می‌رود.

در هر دانشی برای بیان مفاهیم، اهل آن دانش اصطلاحاتی را اختیار کرده‌اند. برای هر مفهوم و پدیده نو، واژه‌ای از عرف عام به‌مناسبتی برگزیده می‌شود و با بار معنایی تازه‌ای در عرف خاص آن دانش به کار می‌رود؛ پس لازم است که شرح این بار معنایی تازه و گسترده در مجموعه‌ای گرد آید تا اهل تحقیق و دانش‌پژوهان، آن را در دسترس داشته باشند (ستوده، 1373، ص62-64).

تفاوت فرهنگ اصطلاحات با اصطلاح‌نامه

اصطلاح‌نامه، به واژگان کنترل‌شده‏ای اطلاق می‏شود که رابطه سلسله مراتبی یا همبسته میان مفاهیم را نشان می‏دهد (بابایی، 1384، ص33). در اصطلاح‌نامه‌ها رابطه اصطلاحات از دید عام، خاص و وابسته بودن نشان داده می‌شود؛ برای نمونه در یک اصطلاح‌نامه، اصطلاح تطهیر با آب جاری، جزیی از اصطلاح آب جاری و با اصطلاح تنجس آب جاری مرتبط است. خود اصطلاح آب جاری، جزیی از اصطلاح آب مطلق است و با اصطلاحاتی چون آب راکد، آب چاه و آب باران، مرتبط است.

مداخل فرهنگ اصطلاحات، گرچه مأخوذ از اصطلاح‌نامه است، اما فرهنگ اصطلاحات به‌خلاف اصطلاح‌نامه عهده‌دار شرحی زبده و مستند به منابع معتبر، از اصطلاح‌هاست.

تفاوت فرهنگ اصطلاحات و دایره‌المعارف

فرهنگ اصطلاحات و دایره‌المعارف از جهت پرداختن به موضوع‌های خاص به شکل موجز و ترتیب الفبایی مشابه یکدیگرند؛ اما تکیه فرهنگ اصطلاحات علوم بر توضیح و شرح مختصر از اصطلاح است، ولی دایره‌المعارف اطلاعات گوناگون درباره یک موضوع را عرضه می‌کند و ابعاد گوناگون یک واژه را بیان می‌نماید. یکی دیگر از تفاوت‌ها، طول مقالات یا شرح واژگان است؛ معمولاً دایره‌المعارف‌ها مقالاتی مفصل و مبسوط در تبیین یک مدخل عرضه می‌کنند و ازاین‌روی، دایره‌المعارف‌های هر علم دارای مجلدات گوناگونند، اما فرهنگ مصطلحات، مداخل خود را به‌اختصار بیان می‌کنند و ازاین‌رو مجلداتی کم‌تر از دایره‌المعارف دارند.

نگارش فرهنگ اصطلاحات در جهان اسلام

از اوایل قرن چهارم هجری قمری، دانشمندانی به تدوین مجموعه‌های حاوی اصطلاح‌ها، دانش‌ها و فنون پرداختند. «مفاتیح ‌العلوم» خوارزمی، «جامع ‌العلوم» امام فخررازی معروف به ستینی (قرن ششم)، «نفایس الفنون» محمد بن محمود آملی (قرن هشتم)، «مدائن العلوم» استرآبادی (دوره قاجاریه )، «دستور العلماء» تألیف عبدالنبی احمد نگری، «مطلع العلوم»، «مجمع الفنون» تألیف واجدعلی و «کشاف اصطلاحات الفنون» تهانوی را باید از این قبیل دانست.

در دهه‌های اخیر، فرهنگ لغات و اصطلاحات فلسفی، فرهنگ مصطلحات عرفا، فرهنگ معارف اسلامی، تألیف دکتر سید جعفر سجادی و فرهنگ ادبیات فارسی دری، تألیف خانم دکتر زهرا خانلری و دیگر فرهنگ‌های اصطلاحات در علوم گوناگون نگاشته شده است (ستوده، 1373، ص66-68).

شاید بتوان گفت فرهنگ اصطلاحات علوم، به عرضه فرهنگ‌های موضوعی‌ می‌پردازد. در فرهنگ‌های موضوعی، اصطلاحات از نظر موضوعی محدودیت دارند و در یک حیطه مشخص و معین (که در عنوان و مقدمه اثر آمده) فعالیت می‌کنند؛ منابعی مانند «التنویر»، اثر ابومنصور حسن بن نوح القمری بخاری، که در تفسیر اصطلاحات پزشکی به زبان فارسی است، «ترمینولوژی حقوق»، تالیف محمدجعفر جعفری لنگرودی، «فرهنگ اصطلاحات منطقی»، اثر محمد خوانساری، «فرهنگ اصطلاحات کشاورزی»، تالیف ابوالحسن گونیلی و... را می‌توان نام برد (همان، ص170).

برنامه فرهنگ اصطلاحات علوم

این برنامه در قالب کتابخانه‌ای از فرهنگ مصطلحات علوم که در حوزه علوم اسلامی و دانش‌های وابسته منتشر شده‌اند، است. نسخه نخست این برنامه تنها دربردارنده منابعی خواهد بود که در برنامه‌های پیشین مرکز به کار رفته یا نسخه متنی از آن در دسترس بوده است. محدود بودن برنامه به این دست از منابع، به سبب تنگناهای بودجه مرکز بوده است. در تهیه منابع برنامه، کوشش شده است که تنها منابعی را که در آنها اصطلاحات خاص علوم و شرحی گزیده و موثق عرضه شده است، آورده شود. دیگر منابع که فهرستی از اصطلاح‌های علوم را عرضه ‌کرده‌اند، در این نسخه عرضه نشده‌اند.

ضرورت و اهداف تولید برنامه

در بیان نیازمندی به فرهنگ اصطلاحات چنین آورده‌اند:

مقصود اصلی و هدف نهایی نویسنده و خواننده، تفهیم و تفهم است. حال اگر معنای الفاظ در نظر گوینده چیزی و در نظر شنونده چیز دیگری باشد، تفهیم و تفهم چگونه ممکن است؟ بنابراین بر دانشمندان است که درباره الفاظ، اتفاق نظر داشته باشند. کلمه‌ها در واقع قلعه و سنگر معانی است و تثبیت اصطلاحات علمی، سنگ پایه ساختمان علم است. حال اگر این ساختمان بر روی یک پایه لرزان بنا شود، به هدفی که مقصود اصلی ساختمان بوده است، نمی‌رسد. تثبيت اصطلاحات علمى فقط براى خود علما مفيد نيست، بلکه براى معلّم و متعلّم هر دو، مفيد است؛ چنان‌که براى تمام خوانندگان مفيد است؛ بنابراين، هم فايده تعليمى خواهد داشت و هم فايده اجتماعى.

فايده تعليمى آن، اين است که تثبيت اصطلاحات، مستلزم تحديد معانى الفاظ و توضيح آنهاست، به‌نحوى که هر لفظى فقط براى موردى که وضع شده است، به کار خواهد رفت و براى هر معنى فقط يک لفظ استفاده خواهد شد. در اين صورت، کار معلّم و متعلّم هر دو آسان است؛ وقتى معنى يک لفظ، مشخص و معين باشد، تفهيم آن براى معلّم و تفهّم آن براى متعلّم آسان است. همچنين الفاظ، وقتى منطبق با معانى باشد، استعمال آن دقيق‏تر و صراحت آن کامل‏تر است.

فايده اجتماعى تثبيت اصطلاحات اين است که تعيين حدود معنى الفاظ، تفهيم و تفهّم بين مردم را با يکديگر آسان مى‏کند، به‌طورى‌که در مورد چيزى که نمى‏دانند سخن نمى‏گويند و وارد معنایى که برايشان روشن نيست نمى‏شوند. بيشتر اختلافات سياسى و اجتماعى، معلول اين واقعيّت است که مردم معنى الفاظى را که در بحث‏هاى خود به کار مى‏برند، دقيقا مشخص نمى‏کنند؛ مثلا الفاظ آزادى، عدالت و مساوات، در نظر طرف‌داران کمونيسم و سرمايه‏دارى به يک معنى نيست. همچنين است کلمات حقّ، واجب، خير، کرامت و غيره. اگر بخواهيم اختلافات بين مردم را حل کنيم و به تفاهم بين پيروان عقايد متشابه تحقّق بخشيم، نخست بايد اين معانى را به‌گونه علمى و روشن معلوم و معيّن کنيم. اين تحديد معانى بسيارى از عقايد و آراء را به هم نزديک مى‏کند و از اتلاف وقت و کوشش بى‏مورد افراد مى‏کاهد (صليبا، جميل، ترجمه منوچهر صانعى دره‌بيدى‏، 1366، ص14-16).

ضرورت

1. کامل شدن فرایند اطلاع‌رسانی درباره هریک از علوم اسلامی ـ انسانی؛

2. آسان‌سازی فرایند پژوهش در زمینه علوم اسلامی ـ انسانی؛

3. زمینه‌سازی برای افزایش آثار جدید در حوزه علوم اسلامی ـ انسانی؛

4. زمینه‌سازی برای تحقیق تطبیقی در حوزه علوم اسلامی ـ انسانی.

هدف

1. امکان‌پذیر کردن اصطلاح‌شناسی تطبیقی در هریک از حوزه‌های علوم اسلامی ـ انسانی؛

2. نشان دادن سیر تطور اصطلاحات در هریک از علوم اسلامی ـ انسانی؛

3. کمک به استادان و پژوهشگران در حوزه علوم اسلامی ـ انسانی.

گستره موضوعی برنامه

در اين برنامه، بيش از 97 عنوان کتاب فرهنگ اصطلاحات علوم در 157 جلد، اغلب در موضوع‌هاي فقه، اصول فقه، فلسفه، عرفان، منطق، کلام، تاريخ، جغرافيا و طب، در هشت دسته موضوعي عرضه شده است:

1. فقه و اصول فقه؛

2. منطق؛ کلام، فلسفه و عرفان؛

3. تاريخ و جغرافیا؛

4. طب؛

5. علوم قرآن؛

6. علوم حديث؛

7. بلاغت؛

8. گوناگون (دانش‌ها).

گفتنی است، تعداد منابع در همه موضوعات یکسان نیست و این از یک سوی به سبب یکسان نبودن منابعی است که متخصصان هر علم تولید کرده‌اند و از سوی دیگر به دلیل آن است که از میان منابع تولیدشده، آنچه فعلا در دسترس مرکز است و مجوز عرضه در برنامه را داراست، به لحاظ موضوع، یکسان نمی‌باشد.

کاستی‌ها

منابع بسیار دیگر که از کتب معتبر در زمینه فرهنگ اصطلاح‌ها در علوم اسلامی یا حوزه‌های وابسته است، مانند «ترمینولوژی حقوق»، اثر دکتر لنگرودی، به سبب مشکلات مالکیت معنوی یا به سبب نداشتن نسخه ماشین‌خوان (متن) در نسخه حاضر از برنامه، موجود نیست، ولی این امید هست که در نسخه آینده، مجموعه مقالاتی که در شماره‌های متوالی به شرح اصطلاحات خاص علوم پرداخته‌اند، پایان‌نامه‌هایی که دربردارنده شرح اصطلاحاتند و دیگر انواع منابع را نیز بیفزاییم و با انجام کارهایی همچون هماهنگ‌سازی میان اصطلاح‌ها، بازگرداندن اصطلاح‌های مترادف و مشابه به یک اصطلاح، آوردن اصطلاح‌های خاص در ذیل اصطلاح‌های عامشان و مشخص کردن و پیوند دادن اصطلاح‌های مرتبط به یکدیگر این برنامه را کمال بخشیم.

توجه: منابعی که با وجود آماده بودن جهت استفاده در نرم افزار، مجوز مالکیت معنوی آنها فراهم نشد:

1. واژه‏نامه شاهنامه: شامل شرح لغات، اصطلاحات، نام‌ها و جای‌های شاهنامه؛

2. رشف الألحاظ فی کشف الألفاظ: فرهنگ اصطلاحات استعاری صوفیه؛

3. ترجمه اصطلاحات الصوفیه؛

4. فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول؛

5. فرهنگ اصطلاحات عرفانی ابن عربی؛

6. معجم المصطلحات الفقهیة؛

7. مبسوط در ترمینولوژی حقوق.

امکانات به‌کاررفته در برنامه

از امکانات جانبی که در این برنامه گنجاده شده است، فهرست الفبایی اصطلاحات به‌کاررفته در منابع است. این فهرست قابل جستجوست. امکان مشاهده و مقایسه منابع مرتبط (ترجمه‌ها با اصل منبع)، از دیگر امکاناتی است که در این برنامه گنجانده شده است. امکان استخراج آیات در کتب، یافتن معنای واژه در فرهنگ‌های گوناگون لغت، انتقال متن به یاداشت، انتقال متن به سند واژه‌پرداز (ورد) و امکان رنگی ‌کردن، نشانه‌گذاری، نمایه‌سازی، حاشیه‌نگاری و... توسط کاربر نیز در این برنامه وجود دارد.

جستجوی به‌کاررفته در این برنامه در دو شکل ساده و پیشرفته قابل انجام است. در جستجوی پیشرفته، امکان جستجوی ترکیبی واژگان هست. همچنین کاربران می‌توانند ریشه واژگان را نیز جستجو کنند.

امکان محدود کردن دامنه نمایش کتاب‌ها و نیز محدود کردن جستجو به منابع خاص نیز از دیگر امکانات این برنامه بشمار می‌رود.

مخاطبان برنامه

مخاطبان این برنامه، اساتید حوزه و دانشگاه، پژوهشگران، طلاب و دانشجویان رشته‌های مختلف علوم اسلامی و حوزه‌های وابسته هستند.

منابع و مآخذ

بابایی، ن (1384)، اصطلاح‌نامه، فصلنامه کتاب، از 33 تا 42.

ستوده، ع (1373)، مرجع‌شناسی و روش تحقیق در ادبیات فارسی، تهران، سمت.

علیجانی، ر ؛ کرمی، ن (1388)، خدمات مرجع و اطلاع‌یابی از نظریه تا عمل، تهران، چاپار.

مرادی، ن (1379)، مرجع‌شناسی، شناخت خدمات و کتاب‌های مرجع، تهران، فرهنگ معاصر.

نوری، م (1377)، فهرست‌واره فرهنگ‌های اصطلاحات فلسفه و کلام در حوزه اسلامی، نامه مفید 4(3)، 89–110.