معجم موضوعی حکمت اشراق

دربــاره معجم موضوعی حکمت اشراق

يؤْتِي الْحِكمَةَ مَنْ يشاءُ وَ مَنْ يؤْتَ الْحِكمَةَ فَقَدْ أُوتِي خَيراً كثِيراً وَ ما يذَّكرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ (بقره: 269).

حکمت اشراق یکی از سه مکتب اصلی در فلسفه اسلامی است، که مؤسس و یا به تعبیری مدوِن آن شهاب‌الدین یحیی بن حبش، ملقب به ابوالفتوح و مشهور به شیخ اشراق، زاده به سال 549ق و مقتول به سال 587ق می‌باشد.

شیخ اشراق، که خود اهل کشف و شهود بوده، ریاضت و تهذیب نفس را شرط اصلی دست‌یازی به حکمت می‌داند؛ ازاین‌رو در نظر او حکمتِ بحثی و استدلالیِ صرف، ناقص است و کمال حکمت، شهود حقیقت است، که البته باید بتوان آن را با استدلال و برهان نیز همراه کرد و برای اهل نظر قابل فهم نمود. او حکمت اشراق را حاصل مکاشفات و مشاهدات خود می‌داند و تصریح می‌کند که برهانی کردن آن مشاهدات، تنها از باب تأییدی است بر آنچه دیده: «لم يحصل لي أوّلا بالفكر، بل كان حصوله بأمر آخر. ثمّ طلبت عليه الحجّة حتّى لو قطعت النظر عن الحجّة مثلا، ما كان يشككني فيه مشكك» (مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج2، ص10).

شیخ اشراق، بر حکمت مشاء مسلط بوده و چند کتاب به شیوه مشائیان تألیف نموده و چنان‌که خود در کتاب حكمة الإشراق تصریح فرموده، به‌شدت تحت تأثیر حکمت مشاء و از مدافعان آن بوده است: «و صاحب‏ هذه‏ الأسطر كان‏ شديد الذبّ عن طريقة المشّائين في إنكار هذه الأشياء، عظيم الميل إليها و كان مصرّا على ذلك» (همان، ص156). پس اگر در حکمت اشراق به مشائیان ایراد و اشکالی وارد می‌سازد، با درک نسبتا دقیق و از روی فهم و تسلط بر افکار ایشان است.

موضوع حکمت اشراق، نور است که مقابل آن ظلمت قرار دارد؛ برخلاف حکمت مشاء که موضوعش وجود است و مقابل آن عدم. نور در حکمت اشراق مشکک و دارای مراتب است که وجه افتراق و اشتراک در آن، همان نور است. از نور الأنوار که شدیدترین نور یا به عبارتی نور محض است، شروع می‌شود و تا عالم ماده، که در آن نور از شدت غلبه ظلمت چنان ضعیف شده که گویی هیچ نوری در آن نیست، پایان می‌یابد. بنیان‌ها و روش فکری حکمت اشراق با حکمت مشاء متفاوت است. شیخ اشراق تفاوت حکمت خود را با حکمت مشاء در این می‌داند که در حکمت اشراق، پایه و اساس، ذوق است همراه با بحث (استدلال)؛ ولی حکمت مشاء تنها حکمت بحثی و استدلالی است، خالی از ذوق و مشاهده (شرح حکمة الإشراق، قطب‌الدین شیرازی، ص40).

از مهم‌ترین فیلسوفان و شارحان حکمت اشراق، می‌توان محمد بن محمود مشهور به شمس‌الدین محمد شهرزوری و محمود بن مسعود ملقب به قطب‌الدین شیرازی و صدرالمتألهین شیرازی را نام برد.

اولین شرح بر حکمت اشراق، اثر شهرزوری است و چون شارحان بعد از او بیشترین استفاده را از آن کرد‌ه‌اند، اهمیت بسیار زیادی دارد. دومین شرح، شرح مزجی قطب‌الدین شیرازی است. این شرح، در عین ایجاز، روشن و قابل فهم است؛ لذا همواره مورد توجه فیلسوفان و پژوهشگران حکمت اشراق قرار گرفته و متن درسی بوده است؛ ناگفته نماند که بنا بر مشهور، شرح قطب در واقع تقریرات درس خواجه طوسی است.

ملاصدرا نیز - با توجه به تعلیقاتی که بر شرح حکمة الإشراق نگاشته - از شارحان حکمت اشراق بشمار می‌آید. البته در جای‌جای حکمت متعالیه، رد پای حکمت اشراق به‌وضوح مشاهده می‌شود؛ به‌طوری که بسیاری از مبانی و قواعد فلسفی در حکمت متعالیه، ریشه در حکمت اشراق دارد؛ درعین‌حال نقدهای بسیار جدی و مبنایی هم در حکمت متعالیه نسبت به حکمت اشراق وارد شده است.

پیشینه:

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی از همان سال‌های آغازین فعالیت خود، تحلیل آثار فلسفی و منطقی را در اولویت کاری خود قرار داد؛ لذا برنامه «نور الحكمة 2» و «نور الحكمة 3»، مشتمل بر بسیاری از کتب فلسفی و منطقی را با امکانات ویژه تولید کرد و در اختیار محققان نهاد. در ادامه نیز تمام کتب فلسفی صدرالمتألهین(ره) را به‌صورت تحلیل موضوعی، با نام «معجم موضوعی آثار ملاصدرا»، به محضر اساتید و پژوهشگران عرصه حکمت تقدیم نمود.

دامنه محتوایی برنامه:

آثاری که در این نرم‌افزار به‌صورت موضوعی مورد تحلیل قرار گرفته‌‌اند، عبارتند از:

1. حكمة الإشراق؛

2. شرح حكمة الإشراق (الشهرزوري)؛

3. شرح حكمة الإشراق (قطب‌الدين الشيرازي)؛

4. التلويحات اللوحية و العرشية؛

5. المقاومات؛

6. المشارع و المطارحات؛

7.التعليقات علی شرح حكمة الإشراق (لصدرالمتألهين).

این تحلیل موضوعی شامل موارد زیر است:

_ چکیده‌نویسی متن (۲۲۳۶۴ موضوع)

_ نمايه‌سازی (۲۷۵۰۷ نمايه)

_ کليدواژه (۴۳۹۴ کليدواژه)