دانشنامه تاریخ تشیع

دربــاره دانشنامه تاریخ تشیع

مقدمه:

تشیع، مولود طبیعی اسلام بوده و برخلاف اعتقاد برخی از علمای عامه یا مستشرقین که از سر جهل یا عناد، نقطه آغاز تشیع را مربوط به دوره‌های بعد از رحلت پیامبر اکرم(ص) و مذهبی نوساخته و یا وضع‌شده توسط دشمنان اسلام معرفی می‌کنند، آغاز حیات این مذهب در دوره پیامبر اکرم(ص) بوده است.

با توجه به سخنان پیامبر اکرم(ص) و اشارات صریح ایشان در مقاطع مختلف، از جمله واقعه غدیر خم مبنی بر جانشینی و خلافت امیرالمؤمنین(ع)، عده‌ای از صحابه، رستگاری را در اطاعت محض از امیرالمؤمنین(ع) و اولاد معصوم ایشان یافتند و بر این محبت و تبعیت پای‌فشاری کردند و برای این سرسپردگی، هزینه‌های سنگینی متحمل شدند.

شیعیان با تمسک به قرآن کریم و پیروی از ائمه معصومین(ع) و با توجه به شرایط و اقتضائات هر دوره، گاه با سلاح تقیه و گاه با خروش و قیام‌های ظلم‌ستیزانه و عدالت‌خواهانه بر ضد حکومت‌های جور و غاصبین حقوق فرزندان رسول خدا(ص)، مسیر پرپیچ‌وخم تاریخ را با عزتمندی و افتخار پیموده اند.

علی‌رغم تلاش همه‌جانبه دشمنان مذهب حقه تشیع و فشارهای بی‌امان آنان و عدم بهره‌مندی شیعیان از امکانات حکومتی، پیروان مذهب تشیع با تلاش‌ها و جان‌فشانی‌های بسیار، سهم وافری را در پیدایش علوم و فنون مختلف به خود اختصاص داده و نقش غیر قابل انکاری در رشد و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی ایفا کردند که نمودهای معنوی و فرهنگی آن در کتاب‌ها و نوشته‌ها و نمودهای مادی و تمدنی آن در آثار به‌جای‌مانده از شخصیت‌ها و دولت‌های شیعی قابل مشاهده است.

انقلاب اسلامی مردم ایران در پرتو هدایت عالمان شیعی توانست بار دیگر نگاه جهانیان را به‌سوی این مذهب منعطف و توجه حق جویان را به خود جلب نماید و در پی آن بود که مراکز علمی و آکادمیک در سراسر دنیا با برگزاری همایش‌ها و کنفرانس‌های شیعه‌شناسی به‌صورت جدی و کنجکاوانه، نسبت به تحقیق و تفحص درباره مذهب تشیع و آموزه‌های آن اقدام نمودند.

معرفی و دفاع از آموزه‌ها و آرمان‌های شیعی و یاری شیعیان و شیعه‌پژوهان با ارائه منابع معتبر در شناسایی مذهب تشیع، ما را بر آن داشت تا با توجه به رسالتمان در دیجیتالی کردن منابع علوم اسلامی و انسانی، تولید برنامه‌ای نرم‌افزاری با عنوان دانشنامه تاریخ تشیع را در دستور کار قرار دهیم. اینک نسخه اول این برنامه پس از 5 سال تلاش و پیگیری‌های فراوان علمی و فنی در راستای تهیه منابع و ارائه اطلاعات تاریخی در قالب ابزارهای مختلف علمی به علاقه‌مندان عرضه می‌شود. به یقین پس از دریافت نظرات کارشناسان و رفع نواقصی که بر آن واقفیم، در نسخه‌های بعد این مسیر نورانی را با گام‌هایی استوارتر طی خواهیم کرد.

کلیات:

دانشنامه تاریخ تشیع، مجموعه‌ اطلاعات ارزنده‌ای درباره مذهب تشیع و فعالیت‌های شیعیان از زمان پیدایش این مذهب تا قرن حاضر می‌باشد. منابع و اطلاعات این برنامه در قالب بخش‌های مختلفی چون کتابخانه، درختواره، بانک مقالات، نگارخانه و مشاهیر و دانشمندان گردآوری و دسته‌بندی شده است. بررسی پیدایش و فراز و نشیب تشیع، جایگاه فرهنگی و تمدنی شیعیان و حیات سیاسی - اجتماعی آنان در ادوار مختلف تاریخی، از خلال منابع معتبر، از رسالت‌های مهم این نرم‌افزار است.

- بررسی زمان پیدایش و سیر تاریخی مذهب تشیع از منابع معتبر؛

- آشنایی با جایگاه علمی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی شیعیان در دوره‌های تاریخی؛

- در دسترس قرار دادن منابع و کتب مهم مرتبط با شیعه و تشیع جهت سهولت امر تحقیق؛

- تبیین باورها و اندیشه‌های اصیل شیعی جهت جلوگیری از تحریف و تبلیغات مسموم و پاسخگویی ضمنی به شبهات مهم پیرامون مذهب شیعه؛

- پر کردن خلأ موجود و پاسخگویی به توقعات در زمینه تولید برنامه‌های دیجیتالی درباره تاریخ تشیع.

پیشینه:

گرچه نرم‌افزارهای زیادی درباره شیعه و تشیع تولید شده است، ‌اما هیچ‌یک به موضوعات خاص تاریخی نمی‌پردازد، بلکه غالب رویکرد آنها کلام و معارف اهل‌بیت(ع) است که این موارد بخشی از برنامه تاریخ تشیع خواهد بود، نه تمامی آن؛ لذا این طرح‌ با ابعاد تعریف‌شده، پیشینه و سابقه‌ای ندارد.

دامنه محتوایی:

1. کتابخانه:

تعداد 300 عنوان کتاب از مهم‌ترین کتاب‌های مرتبط با تاریخ تشیع، جهت بررسی و تحقیق درباره مذهب شیعه و وضعیت شیعیان، در این نرم‌افزار ارائه شده است. با تمام تلاش‌های صورت‌گرفته و رایزنی‌های مختلف، متأسفانه برخی از کتاب‌های مرتبط با تاریخ تشیع به علت عدم موافقت صاحبان آثار، در کتابخانه برنامه وجود ندارد که امیدواریم در آینده نزدیک با تغییر رویکردها بتوانیم همه کتاب‌های لازم و مفید را در نسخه‌های بعدی برنامه گنجانده و به کاربران عرضه کنیم.

دامنه موضوعی کتاب‌های برنامه:

- پیدایش و گسترش تشیع: 44 کتاب؛

- باورهای اعتقادی شیعه امامیه: 25 کتاب؛

- فرقه‌های شیعی: 32 کتاب؛

- قبایل و خاندان‌های شیعی: 6 کتاب؛

- جنبش‌ها و قیام‌های شیعی: 26 کتاب؛

- دولت‌های شیعی: 36 کتاب؛

- فرهنگ و تمدن شیعی: 64 کتاب؛

- پراکندگی جغرافیایی شیعیان: 39 کتاب؛

- شیعه از نگاه دیگران: 3 کتاب؛

- ردیه‌ها و دفاعیه‌ها: 25 کتاب.

با تمام تلاش‌های صورت‌گرفته و رایزنی‌های مختلف، متأسفانه اجازه استفاده از برخی کتاب‌های مهم و مرتبط با تاریخ تشیع، از سوی نویسندگان و محققین یا ناشران محترم، در نرم‌افزار تاریخ تشیع صادر نشد که قطعا وجود آن کتاب‌ها می‌توانست باعث افزایش غنای محتوای برنامه ‌شود.

امیدواریم در آینده نزدیک با تغییر رویکردهای برخی از نویسندگان و ناشران محترم نسبت به نرم‌افزار و فضای دیجیتال، بتوانیم همه کتاب‌های لازم و مفید را در نسخه‌های بعدی برنامه گنجانده و به کاربران عرضه کنیم.

اسامی تعدادی از کتاب‌هایی که به علت عدم صدور مجوز از سوی صاحبان آثار مجاز به استفاده از آنها در برنامه تاریخ تشیع نشدیم:

1. زندگی سیاسی و فرهنگی شیعیان بغداد؛

2. رجال کشی؛

3. تاریخ جهان‌گشای جوینی؛

4. تصویر شیعه در دائرةالمعارف آمریکانا؛

5. احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه؛

6. تاریخ اسماعیلیه؛

7. تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری؛

8. تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام تا قرن چهارم؛

9. تاریخ و عقاید اسماعیلیه؛

10. تشیع در هند؛

11. قیام و نهضت علویان زاگرس؛

12. خاندان نوبختی؛

13. آشنایی با تاریخ و منابع حدیث؛

14. امامیه و سیاست در نخستین سده‌های غیبت؛

15. تاریخ تشیع در کرمانشاه از آغاز تا امروز به‌انضمام پیشینه اعتقادی در غرب ایران؛

16. تشیع، سیری در فرهنگ و تاریخ تشیع؛

17. قیام مرعشیان؛

18. مجمع التواریخ السلطانیة؛

19. خاستگاه تشیع و پیدایش فرقه‌های شیعه در عصر امامان؛

20. اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعه در غیبت صغری؛

و...

2. بانک مقالات:

با توجه به مشکلات استفاده از مقالات در نرم‌افزارها، اعم از مسائل حقوقی و مالکیت معنوی مقالات و ملزومات فنی، برای اولین بار در برنامه‌های مرکز نور در حدود 1200 مقاله تخصصی ارزشمند در زمینه تاریخ تشیع از سایت مجلات تخصصی نور NOORMAGS استخراج و پس از کارشناسی محتوا و بررسی‌های علمی به‌صورت دسته‌بندی درختی در این برنامه عرضه خواهد شد. کاربر پس از انتخاب مقاله و مشاهده اطلاعات مقاله‌شناسی و لینک و تصویر صفحه اول مقاله مورد نظر می‌تواند متن کامل مقاله را در پایگاه مجلات تخصصی نور NOORMAGS مشاهده نماید. محدوده زمانی گزینش مقالات تا سال 1388 می‌باشد که در نسخه‌های بعدی نرم‌افزار بر تعداد مقالات افزوده خواهد شد.

3. درختنامه تاریخ تشیع:

اطلاعات 120 جلد از کتاب‌های مرتبط با تاریخ تشیع به‌نحوی که شامل ابعاد مختلف شناخت مذهب تشیع و فعالیت‌های شیعیان در طول تاریخ باشد، به‌صورت تخصصی و منظم در یک درخت با بیش از 40000 ارجاع در اختیار کاربر خواهد بود که با مراجعه به آن در کمترین زمان می‌تواند به مطلب مورد نظر از منابع معتبر دست یابد. پیدایش و گسترش تشیع، باورهای اعتقادی شیعه امامیه، فرق شیعی، قبایل و خاندان‌های شیعی، جنبش‌ها و قیام‌های شیعی، دولت‌های شیعی، فرهنگ و تمدن شیعی، پراکندگی جغرافیایی شیعیان و شیعه از نگاه دیگران شاخه‌های اصلی درخت تاریخ تشیع می‌باشند. از امکانات قابل توجه این بخش از برنامه، بارور گردیدن درخت اطلاعات تاریخ تشیع با مقالات و تصاویر و نقشه‌هاست که با زحمات فراوانی انجام پذیرفته تا کاربر هنگام مطالعه متون و منابع مرتبط، به‌صورت هم‌زمان به افزونه‌های مفید دیگری نیز دسترسی داشته باشد و این امر کمک شایانی به فهم و درک بهتر مطلب خواهد نمود.

اسامی برخی از کتاب‌های متصل به بخش درختواره:

1. تشیع در مسیر تاریخ؛

2. فرق الشیعة؛

3. رجال نجاشی؛

4. أعیان الشیعة؛

5. مواقف الشیعة؛

6. شیعه در اسلام؛

7. تاریخ الكوفة؛

8. نسمة السحر بذكر من تشیع و شعر؛

9. تاریخ طبرستان؛

10. دفاع عن التشیع؛

11. الشیعة، شبهات و ردود؛

12. أدب التشیع فی الشمال الإفریقی؛

13. شیعه بنیان‌گذاران فرهنگ اسلام؛

14. الشیعة فی كتاب بغیة الطلب؛

15. تاریخ تشیع در آذربایجان؛

16. زید بن علی و مشروعیة الثورة عند أهل‌البیت؛

17. معجم مؤرخی الشیعة؛

18. ریشه‌های تاریخی تشیع در ایران؛

19. الشیعة فی العصر المغولی؛

20. ثورات الشیعة؛

21. الشیعة فی موكب التاریخ؛

22. دور الشیعة فی بناء الحضارة الإسلامیة؛

23. الشیعة، الجذور و البذور؛

24. الشیعة و ظلم السلاطین؛

25. فی أدب العراق الحدیث؛

26. شیعه (مجموعه مذاکرات هانری کربن)؛

27. الحیاة السیاسیة و الفكریة للزیدیة؛

28. سنت عزاداری و منقبت‌خوانی در تاریخ شیعه امامیه؛

29. الشیعة فی مسارهم التاریخی؛

30. رو ح التشیع؛

31. عبدالله بن سبأ و أساطیر أخری؛

32. الشیعة فی مصر؛

33. تاریخ الشیعة فی ساحل بلاد الشام الشمالی؛

34. الشیعة فی السعودیة؛

35. الشیعة فی شمال آفریقا؛

36. الشیعة فی العالم؛

37. الشیعة و فنون الإسلام؛

38. شیعیان بغداد؛

39. غلو، درآمدی بر افکار و عقاید؛

40. شیعه‌پژوهی و شیعه‌پژوهان انگلیسی‌زبان؛

41. مبانی تشیع در منابع تسنن؛

42. کاشان در مسیر تشیع؛

43. الانتفاضات الشیعیة؛

44. منشور عقاید امامیه؛

45. التشیع المصری الفاطمی؛

46. الشیعة فی عقائدهم و أفكارهم؛

47. حقیقة الشیعة الاثنی‌عشریة؛

48. الأنباء الخفیة عن الشیعة العلویة؛

49. نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل‌بیت؛

50. جامعه شیعه نخاوله در مدینه منوره؛

51. الشیعة فی التاریخ؛

52. نهضت سربه‌داران خراسان؛

53. جهاد الشیعة فی العصر العباسی الأول؛

54. نشأة التشیع و الشیعة؛

55. شعر شیعی و شعرای شیعه؛

56. ثورات العلویین؛

57. پیدایش و گسترش تشیع؛

58. العلویون فی الحجاز؛

59. تاریخ فاطمیان؛

60. شیعه در حدیث دیگران؛

61. المقالات و الفرق؛

4. مشاهیر و دانشمندان:

شرح حال مشاهیر و دانشمندان شیعی با بیش از 50000 ارجاع متنی، از دیگر نقاط قوت برنامه تاریخ تشیع است که می‌تواند راهگشای سبک جدیدی در مطالعات شیعه‌شناسی، بالاخص شناخت عالمان و رجال شیعی باشد. اطلاعات پراکنده کتب تراجمی مرتبط با زندگی دانشمندان شیعه در فیش‌های منظم و بدیعی گردآوری و با تکیه بر آن درخت مشاهیر شیعی ساخته شده است که با انتخاب نام فرد مورد نظر می‌توان به اطلاعات زندگی فردی و علمی و جایگاه و موقعیت‌های مختلف شخص در طول زندگی دسترسی پیدا کرد.

اسامی برخی از کتاب‌هایی که در بخش مشاهیر استفاده شده است:

1. رجال طوسی؛

2. فهرست طوسی؛

3. أمل الآمل؛

4. تعلیقه أمل الآمل؛

5. تتمیم أمل الآمل؛

6. أعیان الشیعة؛

7. فهرست رازی.

5. نگارخانه:

گردآوری و ارائه تصویر و درخت بیش از 400 نقشه تخصصی تاریخ تشیع و قریب 300 تصویر از علما و دانشمندان طراز اول تشیع، از دیگر امکانات کاربردی این برنامه است که می‌تواند به‌عنوان ابزارهای مفید کمکی در مطالعات تاریخی، در اختیار محققان و پژوهشگران قرار گیرد.