عرفان 3

دربــاره عرفان 3

يكى از علومى كه در دامن فرهنگ اسلامى زاده شد و رشد يافت و تكامل پيدا كرد، علم عرفان است. عرفان، در اصطلاح، عبارت است از: شناخت قلبی که از طریق کشف و شهود، نه بحث و استدلال، حاصل می‌شود و آن را علم وجدانی هم می‌خوانند. عرفان، همچون دين، ناشي از فطرت آدمي است و ريشه در اعماق جان بشر دارد و پديده‏اي عام و فراگير می‌باشد، لذا در هر زمان و مکانی كه جامعه انساني شكل گرفته، مي‌‏توان از گرايش‌‏هاي معنوي و عرفاني سراغ گرفت و بلكه مي‌‏توان پيشينه‌ي آن را با وجود انسان بر روي زمين همراه دانست.

عرفان اسلامی، به‌عنوان يك جريان عملى، از زمان پيامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) آغاز شد و عارفان، در ابتدا بيشتر با عنوان«زهاد» مطرح بودند. بيش از هر چیز، جنبه‌های تعليمی پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) در عرصه سلوک معنوی و نیز رفتارهای سلوکی آن حضرات، در رشد اين جريان موثر بوده است. اين حرکت، در قرن دوم و سوم هجرى، سرعت گرفت و از نظر علمى نضج يافت و از قرن سوم به بعد، به رشد و كمال خود رسيد و تا کنون، شخصيت‌هاى بزرگى را به عالم اسلام عرضه نموده است.

در قرن اول و دوم هجرى، شخصيت‌هايى چون: حسن بصری، ابراهيم ادهم، رابعه عدويه، ابو هاشم صوفى كوفى، شقيق بلخى، معروف كرخى و فضيل بن عياض و در قرن سوم، بايزيد بسطامى، بشر حافی، سرّى سقطى، حارث محاسبى، جنيد بغدادى، ذو النون مصرى، سهل بن عبد الله تسترى و حسين بن منصور حلاج و در قرن چهارم، ابو بكر شبلى، ابو على رودبارى، ابو نصر سراج طوسى، ابو الفضل سرخسى، ابو عبد الله رودبارى، ابو طالب مكّى و در قرن پنجم، ابو الحسن خرقانى، ابو سعيد ابو الخير، ابو على دقّاق نيشابورى، ابو الحسن على بن عثمان هجويرى، خواجه عبد الله انصارى، ابو حامد محمد غزالى، ابو القاسم عبد الكريم قشيرى و احمد غزالی و در قرن ششم، عين القضاه همدانى، سنايى غزنوى، احمد جام معروف به ژنده‌‏پيل، عبد القادر گيلانى و روزبهان بقلى شيرازى و در قرن هفتم، نجم الدين كبری، فريد الدين عطّار نيشابورى، شهاب الدين سهروردى زنجانى(صاحب عوارف المعارف)، ابن فارض مصرى، محيى الدين عربى، صدر الدين قونوى، جلال الدين رومى(مولوى) و فخر الدين عراقى و در قرن هشتم، علاء الدوله سمنانى، عبد الرزاق كاشانى، خواجه حافظ شيرازى، شيخ محمود شبسترى، سيد حيدر آملى و عبد الكريم جيلى و در قرن نهم، شاه نعمت الله ولى، صائن الدين على تركه اصفهانى، محمد بن حمزه فنارى، شمس الدين محمد لاهيجى و نور الدين عبد الرحمن جامى و در قرن دهم، شمس الدين تبادکانی، نعمه الله نخجوانی، محمد لاهيجی گيلانی، عبد الوهاب شعرانی و ابو الفتوح محمد مکی و در قرن يازدهم، دهدار شيرازی، شيخ بهائی، صدر المتالهين شيرازی، ملا محسن فيض، خواجه حوراء مغربی، مصطفی بالی‌زاده و احمد سرهندی و در قرن دوازدهم، عبد الغنی نابلسی، قاضی سعيد قمی، عبد الرحمن ختمی لاهوری و حقی برسوی و در قرن سيزدهم، ملا هادی سبزواری، ملا مهدی نراقی، سيد بحر العلوم، عبد الصمد همدانی، ابو العباس بن عجيبه، زين العابدين شيروانی، ابو القاسم راز و آقا محمد رضا قمشه‌ای و در قرن چهاردهم به بعد، سلطان محمد گنابادی، آقا هاشم اشکوری، مهدی الهی قمشه‌ای، علامه طباطبائی، امام خمينی، علامه سيد محمد حسين طهرانی و علامه حسن‌زاده آملی به ظهور رسيدند.

از عارفان نام‌دارى كه از قرن دوم هجرى تا به امروز نام برديم، آثار ارزش‌مندى به جاى مانده است كه مجموعه آنها بخش مهمى از گنجينه عظيم علمى و فرهنگى را در تاريخ اسلام تشكيل مى‌‏دهد؛ آثارى چون«مصباح الشريعه»، «قوت القلوب»، «ختم الاولياء»، «كشف المحجوب»، «اللمع»، «رسائل حارث محاسبی»، «رسائل قشيرى»، «تمهيدات»، «عوارف المعارف»، «احياء العلوم»، «الفتوحات المكيه»، «فصوص الحِكَم»، «الإنسان الكامل» و ... و شروح اين آثار و ديوان‌هاى شعر از عارفان شاعرى چون عطّار نيشابورى، ابن فارض مصرى، جلال الدين رومى، حافظ شيرازى و شيخ محمود شبسترى و نیز شروحی که بر دیوان‌های مزبور نگاشته شده است.

بر این اساس، مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی بر مبنای رسالت خود و در راستای احيای فرهنگ اصيل اسلامی، سعی نمود بخشی از اين آثار را تحت عنوان«کتابخانه عرفان 3»، به جامعه علمی و فرهنگی عرضه نمايد.

پيشينه برنامه:

مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی، برای اولين بار، در سال 77، نرم‌افزار«عرفان» را که مشتمل بر مهم‌ترين آثار عرفانی، همچون«الفتوحات المکيه»، «فصوص الحکم»، «مصباح الانس»، «مفتاح الغيب»، «شرح فصوص قيصری» و«تمهيد القواعد» است، به مشتاقان معنويت و معرفت عرضه نمود. در اين نرم‌افزار، محوريت با کتب درسی در حوزه عرفان بود.

اين مرکز، در سال 85، نرم‌افزار«عرفان 2» را با محوريت عرفان نظری، توليد نمود که در آن با انتخاب کتاب«فصوص الحکم» به‌عنوان محققانه‌ترين متن عرفانی، سعی شد شروح مهم اين اثر جمع و به متن اصلی متصل گردد تا امر پژوهش برای پژوهش‌گران حوزه عرفان نظری و به‌خصوص برای آنان که در آثار ابن عربی کاوش می‌کنند، آسان گردد؛ با این حال، ناقص بودن منابع عرفان نظری در نرم‌افزار مزبور و نیز توجه به جايگاه بلندی که کتب عرفان عملی، در حوزه معارف اسلامی دارد، عارفان به این بلندی و آن پستی را برانگیخت تا عزم خود را بر تولید نرم‌افزار«عرفان 3» جزم کنند.

امتیازات نرم‌افزار«عرفان 3»

الف) فزونی منابع عرفان عملی و ادبی و اصطلاحات و طبقات و افزایش منابع عرفان نظری؛

ب) طبقه‌بندی موضوعی کتاب‌ها؛

ج‌) عرضه اصطلاحات عرفانی و طبقات عرفا در کارتابلی مستقل و به‌صورت هم‌آهنگ؛

د‌) برطرف نمودن اشکلات پژوهشی و فنی که در نرم‌افزار«عرفان 2» وجود دارد؛

ه‌) وجود برخى قابليت‌‏هاى فنى نوين، از قبيل: امکان نمايش عنوان رساله‌های تفکيکی در ليست، دامنه کردن بخشی از کتاب، امکان اضافه نمودن دامنه، انتقال به محيط Word و نمايش چند سندى كتب و نتايج جست‌وجو.

تعريف و دامنه محتوايى برنامه‏

هدف از توليد نرم‌افزار«عرفان 3»، عرضه مجموعه كاملى از منابع عرفان اسلامی با رويکرد عرفان نظری، عرفان عملی، عرفان ادبی و تفاسير عرفانی بوده تا مقدمات پژوهش‌های بنيادين در عرفان اسلامی برای پژوهش‌گران فراهم گردد.

در اين نرم‌افزار، سعي شده است مهم‌ترین کتب تاليف شده در عرفان اسلامي، جمع گردد و اميد است بخشی از آثاری که برای عرضه در اين نسخه مهيا نشده‌اند، به‌زودی در نسخه چهارم اين نرم‌افزار، به مشتاقان عرفان اسلامی تقديم گردد.

آثار عرضه شده در اين مجموعه را می‌توان به‌صورت کلي در موضوعات زیر دسته‌بندی کرد:

الف) عرفان عملي:

عرفان عملى، نحوه سير و سلوك و مراحل و منازل و مقاماتی را که سالك می‌بایست با هدایت و نظارت انسان کامل، طی کند تا به مقصود نهایی برسد، از آغاز تا پایان، تبیین می‌کند و از حالاتی که ممکن است در اين مسير صعب و دشوار، براى سالك رخ ‏دهد، سخن می‌‏گوید.

ب) عرفان نظري:

عرفان نظري، شناخت شهودى عارف نسبت به جهان و انسان و مقام و موقعيت او در جهان می‌‏باشد. عرفان نظری، در واقع، ره‌آورد عارف است در عرفان عملی. موضوع محورى در عرفان نظرى، وجود مطلق و لا بشرط از هر قيدى است كه عارف، با روش شهودى، در صدد معرفت تعينات آن می‌‏باشد.

ج‌) عرفان ادبي:

عرفان ادبي، عهده‌دار تبيين مسائل روحی و معنوی و توحيدی، با استفاده از استعارات و لطایف ادبی است. ادبيات عرفاني، افزون بر آنكه بيان‌گر حالات روحي عارف است، در شنونده نيز اين عواطف را برمي‌‏انگيزد؛ ازاين‏رو، در تصفيه روح و تلطيف جان و ارتقاي سرّ، تأثير شگرفي از خود نشان می‌دهد.

د‌) تفاسير عرفاني:

عرفان نظرى و عرفان عملى، هر دو، ريشه در قرآن و سنت دارند. وجود آيات و روايات بسيار با مضامين عرفانى و استناد مكرّر عارفان بزرگ به آنها، نشان مى‌‏دهد كه قبل از هر چيز، قرآن و سنت و به‌خصوص قرآن، مصدر و منبع آرا و انديشه‌‏هاى عرفانى آنها بوده است. آياتى همچون«و ما هذه الحيوه الدنيا إلا لهو و لعب و إن الدار الآخره لهي الحيوان»،(العنکبوت 64) «كلُّ شي‏ء هالك إلا وجهه»،(القصص 88) «كلُّ من عليها فان و يبقى وَجه ربِّك ذو الجلال و الإكرام»،(الرحمن 26 و 27) «فأينما تولُّوا فثمّ وجه الله»،(البقره 115) «و إذا سألك عبادي عنّي فإنّي قريب»،(البقره 186) «نحن أقرب إليه من حبل الوريد»،(ق 16) « هُوَ الأَوَّلُ‏ وَ الآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ»،(الحدید 3) « اللهُ‏ نُورُ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاهٍ فيها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ في‏ زُجاجَه الزُّجاجَه كَأَنَّها كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَه مُبارَكَه زَيْتُونَه لا شَرْقِيَّه وَ لا غَرْبِيَّه يَكادُ زَيْتُها يُضي‏ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلى‏ نُورٍ يَهْدِي اللهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشاءُ»(النور 35) و ... كافى بود تا افراد مستعدى از مسلمانان را به وادى عرفان سوق دهد و آنها را به کشف معنی اين آيات وادارد و همين امر، باعث شده است عرفا در طول تاريخ، كتاب‌هاي زيادي را در فهم بطون قرآن، به‌صورت تفسير انفسي و باطني بنگارند كه به«اشارات» و«تأويل عرفاني» شهرت يافته است، هم‌چنان‌كه به شرح باطني برخي احاديث معصومين نيز پرداخته‌‏اند.

عرفا، بطون دستورات ديني، همچون نماز و روزه و حج را نيز مورد بررسي قرار داده‌‏اند و كتاب‌هايي را در باره اسرار نماز و روزه و حج و ديگر دستورات ديني نگاشته‌‏اند و از اين طريق، اسرار و حقايق شريعت را براي همگان روشن نموده‌‏اند.

ه‌) شرح اصطلاحات:

بخش قابل توجهي از مطالب عرفاني، به‌صورت اصطلاحات و عبارات خاص نوشته شده است، به‌نحوي که اگر کسی به اين اصطلاحات آگاهي نداشته باشد، هرگز نخواهد توانست به منظور و مراد عرفا دست يابد، لذا از همان آغاز، ضرورت نوشتن شرح اين اصطلاحات، مورد توجه عرفا قرار گرفت و عرفايی همچون ابن عربي، عبد الرزاق کاشاني و ديگران، در اين زمينه، آثاري تاليف نمودند. اصطلاحات عرفاني، متشکل از اصطلاحات عرفان نظري، عرفان عملی و عرفان ادبي است.

و‌) طبقات و شرح احوال عرفا:

طبقات عرفا، با طبقه‌‏نويسي‌‏های متعارف که صرفا جنبه تاريخي دارد فرق می‌کند؛ گرچه، در اين مجموعه‌‏ها هم گاه از مسائلي که به بيوگرافي اشخاص مربوط مي‌‏شود، بحث شده، اما طبقات، در عرفان بيش از اينکه رنگ تاريخي داشته باشد، رنگ عرفان عملي دارد؛ چرا که، در طبقات، از سيره عملي هر يک از عرفا و خصائص عرفاني آنها بحث شده است.

یادآوری:

اکثر متون عرفانی عرضه شده در اين نرم‌افزار، کتاب‌هایی هستند که در آنها محکمات و متشابهات مباحث عرفانی در کنار هم آمده‌اند، بنابراین فهم مطالب اين کتاب‌ها و يا عمل به محتوای آنها صرفا با مطالعه آنها بدون تاييد استاد مسلط بر اين مباحث، مفيد نخواهد بود.

* قابليت‏هاى جديد برنامه‏

همان‏گونه كه گذشت، يكى از اهداف طراحى و اجراى برنامه جديد، ارتقاى نرم‌‏افزارى برنامه عرفان 2 بوده است. از جمله قابليت‌‏هايى كه نسبت به نسخه قبل در برنامه عرفان 3 اضافه شده است، مى‌‏توان به موارد زير اشاره كرد:

- تفکيک رسائل موجود در مجموعه‌ها و عرضه آنها با نام خود رساله در ليست؛

- جست‌وجو از طريق ريشه كلمات؛

- ساده‏‌سازى محيط جست‌وجو؛

- امکان دامنه سازی بخشی از کتاب؛

- امكان چندسندى در نمايش و جست‌وجو؛

- امکان دسته‌بندی کتاب‌های موجود بر اساس نياز کاربران؛

- امکان دسته‌بندی نتيجه جست‌وجو بر اساس کتاب‌ها؛

- استفاده از فهرست گزينشى براى جست‌وجوى سريع در عناوين فهرست كتب؛

- اضافه شدن قابليت جست‌وجوى برخط (Find)، در قسمت‏هاى مختلف؛

- تغيير اندازه صفحه نمايش در نمايش‌گرهاى مختلف.