معجم موضوعی بحار الانوار 1.5

About معجم موضوعی بحار الانوار 1.5

مجموعه گفتار پربار و گزارش زندگی و رفتار هریک از معصومان که دریایی بی‌کران را می‌ماند آکنده از گوهرهای درخشان معارف، همگی، در اقیانوسی عظیم سر به هم آورده‌اند و از شدت درخشش گوهرهایی که در خویش دارند، گویی دریاهایی از نور بر روی هم انباشته شده‌اند. این اقيانوس کران‌ناپیدا، همان کتاب گران‌سنگ «بحار الأنوار»، تالیف مرحوم علامه، ملا محمدباقر مجلسی (رضوان‌الله‌تعالی‌علیه) است. بی‌شک به چنگ آوردن گوهر دلخواه خویش از میان هزاران هزار گوهر رخشان در این اقیانوس بی‌پایان، بدون بهره گرفتن از روش‌ها و ابزارهای ویژه، بسیار دشوار و گاه، ناممکن است؛ ازاين‌رو، در هر دوران، تلاش‏هايى صورت گرفته تا بازيابى احاديث، آسان‌تر و سريع‌تر به انجام رسد تا هم بهره‏ورى پژوهش‏ها افزوده گردد و هم رغبت ناآشنايان به استفاده از چنين منبع لايزالى، افزايش يابد؛ تلاش‌هایی از قبیل فهرست‌نگارى‏هاى گوناگون جامع يا منتخب تا معاجم لفظى رايانه‏اى و مكتوب دوران معاصر.

مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى، با توليد نخستين نرم‏افزار معجم لفظى «بحار الأنوار»، راهى را گشود كه سال‏ها بعد، با تدوين معاجم لفظى مكتوب، پى گرفته شد، اما نياز به بازيابى مفهومى روايات، همچنان خواسته‏اى ضرورى، ولى بى‏پاسخ بود. نگارش كتبى همچون «سفينة البحار» و يا «مستدركات» آن و تبويب و ارائه دسته‏بندى‏هاى متنوع از احاديث، گام‏هايى مبارك در چنين مسيرى بى‏انتها بشمار مى‏رود. مركز تحقیقات نيز از همان اوان تأسيس، به همت بنيان‏گذاران و حاميان خويش، به‌ويژه مقام معظم رهبرى، حضرت آيت‌الله‌العظمى خامنه‏اى (مدظله‌‏العالى)، تلاش خود را در اين راستا آغاز نمود.

تهيه فرهنگ موضوعى «بحار الأنوار»، آرزويى ديرين بود كه از اواخر دهه شصت، جمعى از فرهيختگان حوزه علميه قم را بر آن داشت تا با همراهى گروهى از متخصصان رايانه به تهيه «نرم‏افزار معجم موضوعى بحار الأنوار» همت گمارند. اين مهم، در ابتدا، با چكيده‏نويسى روايات آغاز گرديد و كليه مجلدات كتاب كه تا آن زمان به شكل حروفى منتشر شده بود، در دستور كار گروه بزرگى از پژوهشگران قرار گرفت.

در مرحله نخست، از مجلدات 110گانه «بحار الأنوار» با حذف افزوده‏ها، اجازات، فهرست‏ها و بخش منتشرنشده «مجلدات 34-29»، 95 جلد چكيده‏نويسى گرديده و به‌طور ميانگين، از هر حديث، دو چكيده استخراج شد. تعداد اين چكيده‏ها كه بعدها نام موضوع را به خود گرفت، بالغ بر يك‌صد و سى و چهار هزار موضوع مى‏باشد.

در مرحله بعد، محورهاى اصلى هر موضوع، در قالب مدخل‏هايى مركب و دوركنى، به نام «نمايه»، تعيين گرديد. با ثبت بيش از سیصد و هشتاد و شش هزار «نمايه» آشكار است كه براى هر موضوع، به‌طور متوسط، سه «نمايه» اختصاص يافته است.

تعداد فراوان محققان چكيده‏نويس و نمايه‌ساز، حجم انبوه اطلاعات توليدشده،‌ عظمت كتاب «بحار الأنوار»، تنوع مضامين، تعدد برداشت‏هاى ممكن از هر روايت، اهتمام بر استيفاى جميع جوانب و طول زمان انجام هر مرحله، از جمله عواملى است كه چنين كارى را همواره با مشكلات عديده روبه‌رو خواهد ساخت. حال اگر ابتكارى و نوين ‏بودن اين روش، عدم وجود ابزارهاى لازم، همچون اصطلاح‌نامه‏هاى عمومى و تخصصى و بانك نمايه‏ها و واژگان منتخب و حتى محدوديت‏هاى فنى رايانه دوران آغاز اين حركت را به خاطر آوريم، دشوارى انجام طرحى چنين عظيم، خود را بيشتر نمايان خواهد ساخت.

مجموعه‏اى از عوامل مذكور، ضرورت افزودن مرحله‏هاى هماهنگ‏سازى در هر مرحله را آشكار ساخت و زمانى بسيار طولانى را به خود اختصاص داد. هرچند حجم زمان صرف‌شده در اين مرحله، در مقايسه با مراحل قبل، چندان چشمگير نبود، اما چون براى حفظ هماهنگى بيشتر و يك‌سانى افزون‌تر، از تعداد بسيار محدودترى از محققان بهره جسته مى‏شد، ساليانى از زمان توليد برنامه را مصروف نمود.

در مرحله بعد، براى هريك از نمايه‏ها، كليدى‏ترين واژه‏ها و اصطلاحات با نام «كليدواژه‏ها» ثبت گرديد كه اين واژگان، محورى‏ترين عناوين هر روايت بشمار مى‏روند و گرچه، در روند توليد، در آخرين مرحله ثبت مى‏گردند، ولى در مسير بازيابى، نخستين مرحله پژوهش را شكل مى‏دهند؛ يعنى در هر تحقيقى بايد كليدى‏ترين و اصلى‏ترين محور هر خواسته را تعيين نمود و به اصطلاحى‏ترين شكل رايج بيان كرد و سپس اين واژه را در فهرست كليدواژگان جستجو نمود. پس از يافتن كليدواژه مقصود، با انتخاب آن به فهرستى از نمايه‏ها دست خواهيم يافت كه هريك به سبب داشتن قيدى افزون‌تر، نسبت به كليدواژه اصلى، مجموع روايات مربوط به آن كليدواژه را به گروه‌هاى كوچك‌تر محدود مى‏كنند. با يافتن يك يا چند عنوان مورد نظر و با انتخاب آنها، فهرستى از موضوعات، آشكار خواهد گرديد كه هريك، از روايتى استخراج گشته‏اند و انتخاب هركدام، كاربر را به نشانى و متن كتاب «بحار الأنوار» منتقل خواهد ساخت.

تعداد كليدواژه‏هاى «بحار الأنوار» كه بالغ بر یک میلیون و صد و پنجاه و پنج هزار و چهار صد عدد مى‏باشد، نشانگر انواع مسيرهاى بازيابى هر روايت است؛ يعنى اگر دستیابى به هر حديثى را از طريق كليدواژه، نمايه و موضوع تصور نماييم، در برنامه حاضر مى‏توان به بيش از یک میلیون طريق مختلف، به روايات دست يافت و با لحاظ تعداد احاديث«بحار الأنوار»، به‌طور متوسط براى رسيدن به هر حديث، ده مسير مختلف در اختيار داريم. از سوى ديگر اين تعداد انبوه در فهرست كليدواژه‏ها، در ضمن بیست و سه هزار و هشتصد اصطلاح غير مكرر مندرج شده كه به‌خوبى ميزان بالاى هماهنگى واژگان را به نمايش مى‏گذارد.

از آنجا كه معجم موضوعى، فرهنگى مفهومى و معنامحور است، تعدد معانى واژگان و دلالت الفاظ متعدد بر معناى واحد، از عللى بود كه تدوين نظام‏هاى مشتركات و مترادفات را الزامى مى‏ساخت. در نظام مشتركات، هر واژه، به معانى مختلفى كه ممكن است از آن در برنامه حاضر اراده شود، تفكيك مى‏گردد و در نظام مترادفات، واژه‏هاى داراى معناى واحد، به‌صورت ماشينى به واژه مرجع ارجاع داده مى‏شود.

دقت در ثبت كليدواژه‏ها در عين آنكه مانع از همسان‏سازى مفاهيمى متفاوت بود كه داراى اختلافات معنايى دقيقى مى‏باشند، ولى لزوم ارجاع بين چنين واژه‏هايى، نظام مرتبطات را بنيان نهاد و ضرورت ارجاع مفاهيمى كه در معجم استخراج نشده بودند به معانى متقارب موجود، مرتبطات محض را پديد آورد.

موارد دیگری که بایستی در استفاده از برنامه بدان توجه نمود عبارتند از:

1. در صورت تكرار روايتى در كتاب، هر مورد به‌صورت جداگانه، موضوع‌بردارى شده، ولى همان معناى واحد ممكن است با الفاظى متفاوت بيان شده باشد؛ هرچند، كوشيده‏ايم نمايه‏ها و كليدواژه‏ها را تا حد ممكن يك‌سان كنيم.

2. اگر در صدد فحص كامل‌تر در باره مفهومى هستيد، در كنار اصطلاح اصلى به مفاهيم اعم، اخص و وابسته‏اى كه در فهرست مرتبطات عرضه مى‏گردند، مراجعه فرماييد. وجود تفاوت‏هاى دقيق و غفلت‏هاى رايج در حين ذخيره يا بازيابى، همواره مى‏تواند بخشى از پاسخ‏ها را از ديد شما پنهان سازد.

3. براى پرهيز از اعمال سليقه‏هاى مختلف و جهت جلب اعتماد محققان به شيوه معاجم معنايى، در نسخه حاضر تنها به استخراج موضوعات بيّن اكتفا كرده‏ايم و در گام اول، فرهنگى عمومى از روايات اهل بيت(ع) را ارائه داده‏ايم. اميد است كه در نسخه‏هاى بعد بتوانيم بر اساس نيازهاى روز و طبق اصطلاحات رايج علوم و فنون، به‌ويژه در حوزه علوم انسانى، معجمى جامع‌تر را در اختيار محققان قرار دهيم.

4.درك معانى بلند سخنان معصومان(ع) و عرضه آنها در قالب موضوعاتى موجز و گويا، به‌ويژه در حجمى چنين فراوان، خالى از خطا نخواهد بود، ولى حتى اگر استخراج موضوعات و ارتباط آنها با متن روايات، محل تأمل محققان باشد، اطلاعات برنامه، عرضه‌كننده نظامى الفبايى از معارف دينى و سلسله روابط درونى مفاهيم مذكور است كه خود مى‏تواند به‌عنوان دستاوردى مستقل به كار آيد.

نسخه اول این برنامه، پس از گذشت 16 سال، در قالب نرم‏افزارهاى معجم موضوعى مركز، به مشتاقان عرضه گردید كه خود دستاورد تلاشى طولانى در طراحى و توليد برنامه‏اى قدرتمند در عرصه فرهنگ‏هاى موضوعى است.

مزایای نسخه جدید

اینک با تلاشی چند ساله، نسخه جدید این نرم‌افزار که دارای امکانات جدیدی‌ است، با عنوان نسخه 1.5، به محققان و پژوهشگران علوم اسلامی تقدیم می‌گردد. در این نسخه، علاوه بر آنکه اصلاحات مفیدی برروی تک‌واژه‌ها و نمایه‌ها و موضوعات صورت گرفته و خطاهای نسخه قبل برطرف شده،

قابلیت‌های مهمی در برنامه قرار داده شده است که عبارتند از:

1. آدرس‌دهی: آدرس‌دهی‌ها در شیوه قبل، به اول روایت بود؛ بنابراین، برای تحقیق در روایات چندصفحه‌ای، به اول روایت مراجعه می‌شد و این، کاربر را دچار مشکل می‌کرد تا متن مورد نظر را که موضوع، نمایه‌ها و تک‌واژها از آن استخراج شده، بازیابی نماید، اما در نسخه حاضر، این اشکال رفع شده و آدرس‌ها به محل مورد نظر روایت متصل شده است؛ بنابراین، کاربر می‌تواند دقیقا محل مورد استناد را ملاحظه نماید.

2. ریشه‌ها: فهرست ريشه كليدواژه‏ها، از امكانات جانبى نظام برنامه معجم موضوعى است و مى‏تواند ياري‌گر محققان در دستيابى به شكل منتخب اصطلاحات و مشتقات باشد. این قابلیت، در نسخه قبلی موجود نبود.

3. کتا‌بخانه: در این نسخه، 22 عنوان کتاب مرتبط با «بحار الأنوار» در 57 مجلد، از قبیل شروح و ترجمه‌ها قرار داده شده است تا کاربر را در مسیر سریع‌ترسازی تحقیق خویش رهنمون سازد. مجموع کتب این نسخه برنامه، به 167 مجلد کتاب می‌رسد.

4. لینک متن و شرح: در این نسخه، «بحار الأنوار»، به کتب شرح و ترجمه متصل شده؛ بنابراین، اگر کاربری به روایتی مراجعه نمود، می‌تواند ترجمه و توضیح آن‌ را هم در کتب مربوطه ببیند.

5. آیات در کتب: این، قسمت دیگری از برنامه است که با ارائه متن قرآن کریم با قابلیت جستجو و امکان بازیابی آیات در متن بحار الأنوار و سایر کتب برنامه، آگاهی بر تفسیر روایی آیات را برای کاربر ممکن می‌سازد.

6. انتقال متن: در نسخه قبل، با توجه به محدودیت‌های فنی و ابزاری آن دوران، انتقال متن جهت فیش‌برداری‌های پژوهشی صرفا با استفاده از محیط یادداشت داخل برنامه امکان‌پذیر بود و امکان ارتباط مستقیم با ویرایشگرهایی چون MS-Word یا حتی حافظه موقت سیستم جهت انتقال متون وجود نداشت که در این نسخه امکان انتقال متون به حافظه موقت (Clipboard)، محیط MS-Word و محیط یادداشت نور فراهم شده است.

7. بزرگ‌نمایی محیط کاربری: نسخه قبل با توجه به محدودیت صفحات نمایشگرهای متداول دوران تولید خود، نهایتا تا اندازه 600×800 را پشتیبانی می‌نمود، ولی در این نسخه برای راحتی کار با برنامه در نمایشگرهای جدید امکان بزرگ‌نمایی صفحات برنامه تا اندازه 768×1024 فراهم شده است و إن‌شاءالله در نسخه‌های بعدی رابط کاربری برنامه به‌صورت بزرگ‌نمایی دلخواه (Resize) عرضه خواهد شد.

معجم موضوعی «بحار الأنوار» در یک نگاه

تعداد کتب کتابخانه: 23 عنوان در167 مجلد.

تعداد عناوین غیر تکراری تک‌واژه‌ها: بالغ بر 23800 مورد.

تعداد غیر تکراری نمایه‌ها: بالغ بر 94900 مورد.

تعداد غیر تکراری موضوعات: بالغ بر 122900 مورد.

تعداد غیر تکراری مترادفات: بالغ بر2900 مورد.

تعداد مشترکات غیر تکراری : بالغ بر 2100 مورد.

تعداد مرتبطات غیر تکراری : بالغ بر 17000 مورد.