شاهنامه فردوسی

دربــاره شاهنامه فردوسی

فردوسی

فردوسى شهرت و تخلص ابوالقاسم منصور ابن حسن [حكيم ابوالقاسم...]، حدود 329 - 411 تا 416- هجرى قمرى، شاعر بزرگ و حماسه سراى چيره دست ايرانى، سراينده شاهنامه.

در باره‏ى سال تولد و وفات وى اطلاعات دقيق و موثقى در دست نيست. و از بعضى اشارات او در ضمن شاهنامه مى‏توان به حدس دريافت كه وى در حدود 329 يا330 هجرى قمرى متولد شده است. زادگاه وى ده باژ (يا فاز) از دهات طابران طوس بوده، و در قديم‏ترين مآخذ موجود در باب حيات وى (چهار مقاله‏ى عروضى) به اين نكته تصريح شده است. او از خاندان دهقانان و از ايرانيان اصيل عصر خويش بوده، و دلبستگى وى به آفرينش شاهنامه بر خاسته از اين پيوند روحى و تربيت خانوادگى اوست، زيرا در روزگار وى، خاندان‏هاى دهقانان كوشش بسيارى داشته‏اند تا سنت‏ها و مآثر نژادى خود را در برابر ارزش‏هاى جديدى كه اسلام به محيط زندگى ايشان آورده بود حفظ كنند.

فردوسى، چنان كه از اشارات او در شاهنامه بر مى‏آيد، و نيز به قراين خارجى كه از وضع زندگى طبقه‏ى دهقانان در آن عصر در دست هست، زندگانى مرفه و آسوده‏اى داشته، و به قول نظامى عروضى «شوكتى تمام داشت، چنان كه به دخل آن ضياع از امثال خود بى‏نياز بود.» ولى، بر اثر گذشت زمان و صرف سرمايه‏ى خويش در راه اتمام شاهنامه، و از طرف ديگر ضعف عمومى وضع زندگى طبقه‏ى دهقانان -كه در طول زمان از موقعيت باستانى خويش تنزل كرده و به صورت افرادى كم بضاعت در مى‏آمدند- در اواخر عمر تنگ‏دست بوده است، و اين نكته از چند جاى شاهنامه به خوبى دانسته مى‏شود. و نيز دانسته مى‏شود كه اين تنگ‏دستى شديد بوده است. زيرا از نوع آرزوهايى كه در اين ايام دارد به خوبى مى‏توان به مجال تنگ زندگانى او پى برد.

از چند و چون تحصيلات و آگاهى او از علوم روزگارش اطلاع دقيقى در دست نيست. اما از خلال شاهنامه به نيكى دانسته مى‏شود كه وى بر ادب عرب و فلسفه و كلام عصر خويش تسلط داشته، و براى جويندگان، انديشه‏هاى فلسفى و ژرف در شاهنامه كم نيست. شايد به حدس و تقريب بتوان گفت كه وى، مستقيم يا غير مستقيم، از بلاغت يونانى آگاهى‏هايى داشته، و اين نكته از قياس شاهنامه با متون مشابه آن از نظر فن صحنه آرايى به خوبى دانسته مى‏شود؛ اگر چه مجموعه‏ى اين آگاهى‏ها ممكن است نتيجه‏ى شناخت ذوقى و قريحه‏ى تابناك فردوسى نيز باشد.

فردوسى، چنان كه از خلال شاهنامه و قراين خارجى دانسته مى‏شود، سراسر عمر در وطن خويش طوس اقامت داشته، و جز يكى دو بار به سفر نرفته است. سفرهايى افسانه‏اى در تذكره‏ها بدو نسبت داده‏اند كه پذيرفتن آن‏ها دشوار است، اما احتمال اين كه پس از ختم شاهنامه خود آن را به غزنين نزد محمود برده باشد امرى است كه، اگر چه مسلم نيست، دليل قاطعى نيز در رد آن نداريم. به هر حال، در شاهنامه هيچ اشارتى به سفر غزنين او نيامده است.

فردوسى در سرودن شاهنامه گذشته از روح وطن خواهى و احساسات ميهنى، كما بيش مشوّقاتى داشته است. او خود از چند تن به نام ياد كرده كه ايشان به نحوى در تشويق او كوشيده‏اند. يكى از آنان -كه بيش از همه مورد ستايش اوست- كسى است از اشراف و فرمان‏روايان آن عهد كه فردوسى صفاتش را برمى‏شمارد، اما به تصريح نام او را نمى‏گويد. همچنين از حيى قتيب byatoq eyayoh از آزادگان آن عهد، ياد مى كند كه او را تشويق و يارى كرده است.

افسانه‏اى كه تذكره نويسان قرون بعد پرداخته‏اند مبنى بر اين كه محمود غزنوى در جستجوى كسى بود كه به نظم داستان‏هاى باستانى بپردازد و سرانجام فردوسى را نامزد اين كار كرد، چيزى است كه قراين تاريخى آن را نقض مى‏كند، زيرا فردوسى، به تصريح تمام، تاريخ آغاز شاهنامه را به ساليانى مى‏رساند كه محمود هنوز به سلطنت نرسيده بوده است، گذشته از اين كه طبيعت خاص و خصوصيات نژادى محمود و رفتارى كه در تاريخ از او سراغ داريم، همه قراينى است كه نشان مى‏دهد وى نمى‏توانسته است مشوق اصلى چنين كارى باشد. اما بى‏گمان، فردوسى در پايان كار-هنگامى كه مشوقان اصلى او به طرق مختلف از ميان رفته‏اند و خود در آخر عمر احساس نيازمندى مالى داشته، و نيز به سبب آوازه‏ى تبليغات محمود (كه در اين راه مردى هوشيار و فرصت طلب بوده است) كه به طوس رسيده است، و فردوسى آواز اين دهل را از دور شنيده- بدين فكر افتاده است كه اين اثر خود را به نام محمود كند، تا هم از اين راه آسايشى در زندگى آخر عمر بيابد، و هم از رهگذر نام محمود و نفوذ وى، نشر كتابش با توفيق بيشتر همراه باشد، و از گزند حوادث در امان بماند. وقتى كه فردوسى شاهنامه را نزد محمود فرستاد، يا به احتمالى خود به غزنين برد، محمود رفتارى آن چنان كه شايسته‏ى رنج عظيم فردوسى باشد با او نكرد، بلكه با سردى و بى اعتنايى خويش خاطر او را آزرد. گذشته از خصوصيت نژادى و اخلاقى محمود، عوامل خارجى نيز چنين مى خواستند، و فردوسى خود از حاسدانى كه در نزد شاه كار او را تباه كردند به صراحت سخن گفته است. بى گمان، شيعى بودن فردوسى و گرايش او به اعتزال نيز از عوامل اين محروميت بوده است. فردوسى، پس از اين حرمان، عمر درازى نيافته و زندگى را بدرود گفته است. در بعضى روايات آورده‏اند كه محمود، در پايان كار، از رفتار خويش پشيمان شد، و خواست دل فردوسى را به دست‏آورد، و از اين روى، صله‏اى را كه در آغاز مى‏بايد به او مى‏داد در آن هنگام به طوس فرستاد، و رسيدن صله مصادف با هنگامى بود كه شاعر در گذشته بود. از فرزندان فردوسى، پس از مرگ وى، فقط دخترى نام برده‏اند، و فردوسى خود در شاهنامه از مرگ پسر 37 ساله‏اش - كه در 65 سالگى شاعر در گذشته- ياد مى‏كند.

از ارتباط فردوسى با شاعران و اديبان عصر وى اطلاعى در دست نيست، و از بعضى قراين دانسته مى‏شود كه در روزگار حياتش عامه‏ى مردم خصوصاً متعصبان مذهب، حسن نظرى درباره‏ى او نداشته‏اند. پس از مرگ، فردوسى را بر دروازه‏ى رزان طوس، در باغى كه ملك او بوده، به خاك سپردند، و مزار وى پس از مرگش مورد توجه مردم بوده، و با همه‏ى حوادث روزگار، تا قرن اخير آثارى از آن بر جاى مانده است. در سال 1353 هجرى قمرى عمارتى بر سر گور او ساختند، كه در 1347 هجرى شمسى انجمن آثار ملى بار ديگر آن ساختمان را از نو بنياد كرد.

فردوسى مانند اغلب برزگان ادب و علم، پس از مرگ در هاله‏اى از افسانه‏ها فرو رفته و در طول تاريخ اهميت كارش آشكارتر شده است، چنان كه از داورى مؤلف چهار مقاله، يك قرن پس از مرگ او، اين نكته به خوبى دانسته مى شود، و از تعبير ابن اثير(در المثل السائر)، كه شاهنامه را قرآن قوم ايرانى مى شمارد، به خوبى مى توان دريافت كه در آغاز قرن هفتم هجرى قمرى در نواحى غير فارسى زبان نيز شهرتى به كمال داشته است.

فردوسى، بى‏هيچ گمان، بزرگترين حماسه‏سراى ايران است، و تسلط او در آرايش صحنه‏ها، گزينش كلمات، تركيب استادانه‏ى اجزاى جمله، و ارائه‏ى تصاوير متناسب با موضوع و صور حسى خيال- كه اغلب از عناصر مادى و ملموس تركيب شده است و عناصر انتزاعى و قراردادى را در آن راه نيست- در حدى است كه با ديگر استادان اين شيوه قابل قياس نيست، و در زندگى بخشيدن به قهرمانان داستان و دقيق شدن در زواياى روحى هر كدام، چندان چيره دست و تواناست كه خواننده‏ى آگاه بى اختيار دچار شگفتى مى‏شود.

شاهنامه

شاهنامه عنوان خاص حماسه‏ى ملى ايران، به زبان فارسى و منظوم در بحر متقارب، متعلق به اواخر قرن چهارم هجرى قمرى و شامل روايات اساطيرى و پهلوانى و تاريخى ايران از عهد كيومرث تا پايان روزگار يزدگرد سوم ساسانى، اثر ابوالقاسم فردوسى، شاعر نامدار ايران است.

شاهنامه پرمايه‏ترين دفتر شعر فارسى و مهم‏ترين سند عظمت و فصاحت اين زبان است، و داستان‏هاى ملى و مآثر تاريخى قوم ايرانى در آن به بهترين وجه نموده شده است. شيوه‏ى بيان آن ساده و روشن است، از استعمال لغات عربى ابائى ندارد، اما در اين كار مصرّ و افراط كار نيست، و در غالب موارد، سخن را كوتاه مى‏گويد، و از پيرايه سازى و عبارت پردازى اجتناب مى‏كند.

مأخذ عمده‏ى شاهنامه‏ى فردوسى ظاهراً شاهنامه‏ى منثور ابومنصورى بوده، كه قسمتى از مقدمه‏ى آن هنوز باقى است، و اصل آن ظاهراً به سبب تداول و رواج فوق العاده‏ى منظومه‏ى فردوسى از بين رفته است. داستان‏هائى را كه در اين كتاب بوده، فردوسى با نهايت دقت به نظم در آورده و سعى داشته است چيزى از اصل آن‏ها نكاهد. اين داستان‏ها عبارت از شرح جنگ‏هاى ايرانيان با اقوام تورانى بوده، و رستم قهرمان آن‏ها است. گذشته از اين داستان‏ها، مطالبى در باب تاريخ ساسانيان در شاهنامه آمده است كه چيزى بين تاريخ و افسانه است.
شاهنامه‏ى ابومنصورى، مأخذ اصلى شاهنامه‏ى فردوسى است، و به امر ابومنصور طوسى، والى طوس و سپه‏سالار خراسان، به دستيارى چهار تن از زردشتى‏هاى خراسان و سيستان -تحت نظارت وزير وى، ابومنصور معمرى - تدوين شده است (346 هجرى قمرى)، و ظاهراً مبتنى بوده است بر مجموعه‏اى از روايات خداى‏نامه و كتب ديگر، مثل اياتكار زريران، كارنامه‏ى اردشير بابكان و داستان بهرام چوبين.

به هر حال قسمت عمده‏ى مآخذ آن - كه در شاهنامه‏ى فردوسى نيز منعكس شده است- متعلق به روايات مربوط به اواخر عهد ساسانى بوده است. قسمت اساطير شاهنامه البته بيشتر بر عناصر مختلف آريائى (مخصوصاً اوستائى) مبتنى است. عناصر بابلى (مثلاً در داستان كيكاوس)، يونانى (مثلاً داستان اسكندر)، و يهودى (مثلاً آنچه در داستان جمشيد از حكايات سليمان اخذ شده است) نيز در آن تأثيرى داشته است، و قسمت تاريخى آن نيز، كه عبارت از تاريخ ساسانيان است، از تأثير عناصر اساطيرى (مخصوصاً در قسمت جنگ‏هاى اردشير) و عناصر افسانه‏اى (مثل قصه‏هاى بهرام چوبين و مبادى احوال بزرجمهر) نيز خالى نمانده است.

شاهنامه‏ى فردوسى -و همچنين قسمتى از آن كه عبارت از تمام گفته‏ى دقيقى است، و «ز گشتاسب و ارجاسب بيتى هزار» بيش نيست - نظم نسبتاً دقيقى از شاهنامه ابومنصورى بوده است، و قدرت و عظمت بيان شاعرانه‏ى آن، اصل كتاب را - شايد، غرر اخبار ملوك الفرس ثعالبى نيز نمونه‏اى از آن باشد- به كلى در عقده‏ى فراموشى افكنده است.
شاهنامه، كه نسخه‏ى نهائى آن در سال 400 هجرى قمرى به پايان رسيده است، نظمش بنا بر مشهور 25، 30، يا 35 سال (365 - 400 هجرى قمرى) طول كشيده است.
آن چه محقق است، فردوسى براى نظم كتاب نه از روى ترتيبى كه اكنون در توالى داستان‏ها هست كار كرده، نه اينكه بدون وقفه مشغول نظم و تصنيف آن بوده است؛ و به هر حال، كارى قريب به اتمام بوده كه آن را به سلطان محمود غزنوى اهدا كرده است.

شاهنامه، بنا بر مشهور و به حكم شواهد و قرائن، در اصل شامل 60000 بيت بوده است. و ظاهراً چند بار تحرير شده، و ليكن اكنون در هيچ يك از نسخ معتبر آن تعداد ابيات به 60000 نمى‏رسد. شاهنامه در طبقات مختلف ايرانى، از امرا و سلاطين و حتى طبقات پائين (مثل معركه‏گيرها و قصه خوانان) شهرت و قبول تام يافت، به روايت چهار مقاله، علاء الدين غورى در فتح غزنين، و به قول تاريخ گزيده، طغرل ابن ارسلان سلجوقى در هنگام جنگى كه منجر به هلاك او شد، ابيات شاهنامه مى‏خوانده‏اند. همين شهرت و قبول شاهنامه در طبقات مختلف سبب پيدايش شاهنامه‏خوانى و شاهنامه‏خوانان شد، و ظاهرا همين شاهنامه‏خوانان، كه ذكر بعضى از آن‏ها مخصوصاً در عهد تيمورى و صفوى در تذكره‏ها آمده است، اساس نسخه‏ى بايسنقرى شاهنامه را به وجود آوردند، و حكايات و ابيات الحاقى شاهنامه نيز بى شك ساخته‏ى همين شاهنامه‏خوانان بوده است. به سبب همين شهرت و قبول شاهنامه بوده است كه از قديم تلخيص‏ها و منتخبات متعدد از آن فراهم شده است.

فهرست همه‏ى ترجمه‏ها و مترجمين شاهنامه به زبان‏هاى مختلف در اين مقاله نمى‏گنجد، و فقط به ذكر بعضى از موارد معروف اكتفا مى‏شود.
ترجمه‏ى عربى بندارى با وجود تلخيص و ايجازى كه دارد قابل توجه است.

يوليوس فون مول متن و ترجمه‏ى فرانسوى شاهنامه را در 1838 در 7 جلد در پاريس به طبع رسانيده است.

ى. آ. فولرس و س. لانداوئر readnaL متن و ترجمه‏ى لاتينى ناتمام آن را در ليدن به طبع رسانيدند. (1877)
از ترجمه‏هاى انگليسى ترجمه‏ى ملخص جيمز اتكينسن nesniktA zmyeJ (لندن،1832) و ترجمه منظوم آرثر جورج وارنر renraW jroJ retrA و ادمند وارنرdnemdE 8 جلد، لندن، 1905 را مى‏توان نام برد.

آدولف فريدريش فون شاك‏kasnoF sirdirF flodA ترجمه‏ى ملخصى از آن به زبان آلمانى فراهم ساخته است. (برلين، 1851)
ايتالو پيتتسى همه‏ى شاهنامه را به نظم ايتاليائى ترجمه كرده است. (8 جلد،تورن، 1886)
منتخباتى از آن بوسيله‏ى آ. كريستنسن به زبان دانماركى ترجمه شده است.(1931)

به علاوه، شاهنامه به زبان‏هاى گجراتى، تركى عثمانى، و غيره نيز ترجمه شده. مثيو آرنلد، شاعر و نقاد انگليسى، و و. آ. ژوكوفسكى، شاعر و نويسنده‏ى روس، نيز داستان رستم و سهراب را به زبان خود نظم كرده‏اند.

در باب فرهنگ شاهنامه، غير از لغت شاهنامه‏ى عبدالقادر بغدادى، فرهنگ شاهنامه، اثر ف. وولف، را مى‏توان ياد كرد. از تحقيقات راجع به فردوسى و شاهنامه، كتاب حماسه‏ى ملى ايران تأليف نولدكه، اثر كلاسيك محسوب است.

از طبع‏هاى معروف شاهنامه طبع ترنر ماكان renreT (كلكته، 1829) و طبع‏هاى سابق الذكر مول و فولرس را بايد نام برد؛ طبع انتقادى مول در شمار بهترين و دقيق‏ترين طبع‏هاى شاهنامه است. در تهران نيز به سال 1313 هجرى شمسى، به مناسبت جريان جشن هزاره‏ى فردوسى، طبعى از شاهنامه انتشار يافت كه بر اساس طبع ماكان، و از چاپ‏هاى قديم بمبئى و تهران بى شك دقيق‏تر بود.

بعضى منظومه‏هاى تاريخى نيز، كه بعد از فردوسى به بحر متقارب و به تقليد شاهنامه سروده شده است، به همين نام شاهنامه يا شهنامه معروف شده است. از آن جمله است شاهنامه‏ى قاسمى و شاهنامه‏ى نادرى. هم چنين تقليدهاى متعدد از شاهنامه شده است كه قديمى‏ترين آن‏ها گرشاسپ‏نامه‏ى اسدى است

در باره نرم افزار

سخن گفتن از حكيم، شاعر و سخنور نامدار ايرانى، داناى توس ابوالقاسم فردوسى، كارى است بس دشوار. عظمت و بزرگى فيلسوف پرآوازه‏ى ايران فراتر از مرز و تاريخ است. در نظر صاحبان علم و ادب و بخصوص حوزه‏ى فرهنگ شناسان ايران پس از اسلام حكيم جايگاهى ويژه دارد.

در عين حال كه فردوسى را همه مى‏شناسند و براى او احترام خاصى قائل‏اند اما شناخت بسيارى از آنان برخاسته از خواندن و شنيدن چند بيت و داستان از شاهنامه است و بخش‏هاى زيادى از اين گنجينه‏ى تاريخ و ادب ايران زمين براى ايرانيان ناشناخته است. اگر از افرادى كه با نام حكيم فردوسى و شاهكار بى‏مانندش- شاهنامه- آشنا هستند آمارى گرفته شود تا دانسته آيد كه چه تعداد از ايشان، تمامى اشعار شاهنامه را- كه مجموعه‏اى از اساطير و تاريخ ايران باستان است- خوانده و معناى آن را بدرستى دريافته و به خاطر سپرده‏اند، ديده خواهد شد كه اين تعداد تا چه ميزان، اندك خواهد بود.

برنامه‏ى شاهنامه به همت مؤسسه‏ى خدمات كامپيوترى نور (دفتر تحقيقاتى نور رايانه) و نيروهاى فنى مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى پس از چهار سال كار مداوم به فرجام رسيد.
گر چه كمبودها و نقايصى كه در هنگام انجام كار بروز كرد وقفه‏هايى را سبب شد با اين حال توانستيم در حد توان و امكانات موجود، برنامه‏اى در خور توجه علاقه‏مندان به فرهنگ و ادب فارسى در سراسر گيتى ارائه نماييم و از اين روى خداى را سپاس گزاريم.
اميد آن داريم كه شما عزيزان با انتقادات و راهنمايى‏هاى خود، ما را در خدمت به فرهنگ ميهن اسلامى يار و ياور باشيد.

تذكر چند نكته را مفيد مى‏دانيم:

الف: متن شاهنامه‏ى فردوسى از نسخه‏ى چاپ مسكو اقتباس شده كه پس از تصحيح و مقابله با نسخه‏هاى ديگر از قبيل نسخه‏ى دبير سياقى و نسخه‏ى ژول مول و... در برنامه گنجانده‏ايم. (ابيات و عنوان‏هايى كه در نسخه‏ى مسكو نبوده و بهتر مى‏نمود كه آورده شود در كروشه قرار گرفته‏اند.)

ب: نسخه‏ى موجود در برنامه، جامع تمامى نسخ بوده و سعى بر آن داشته‏ايم كه تمامى ابيات را حتى آن دسته كه احتمال زياده بودن آن مى‏رفت اگر مخل به داستان شاهنامه ياانديشه‏هاى فردوسى نمى‏شد در داخل كروشه بياوريم.

ج: بيانات اساتيدى كه در بخش مقدمه با صداى خودشان آورده شده (و همان سخنان به صورت مكتوب نيز آمده است) تحقيق و نظرات ايشان بوده و اين دفتر هيچ گونه دخل و تصرفى در محتواى آن نداشته است.