مشکات الانوار

دربــاره مشکات الانوار

این مطلب از چهار بخش تشكيل شده است. درباره‏ ى علوم قرآنى؛ درباره‏ ى كتابخانه؛ درباره ‏ى دانش طبقات مفسران و درباره ‏ى پژوهش طبقات.

* درباره ‏ى علوم قرآنى‏

* پيشگفتار

قرآن كتاب خدا، يگانه معجزه جاويد پيامبر خدا (ص) و تنها كتاب مقدس آسمانى است، كه از گزند تحريف و انحراف در امان بوده، هست و خواهد بود. قرآن در صفحه ذهن و صحنه زندگى مسلمانان، بيش از هر كتاب ديگرى حضور داشته و دارد. بى گمان هيچ كتابى در حد قرآن، كشش و كوشش دانشمندان را به خود معطوف نداشته است. فراوانى نوشته ها، با گرايشهاى گوناگون، رويكردهاى متفاوت و ديدگاه‏هاى مختلف، در آستانه قرآن، نشانى است از اين حضور شگرف. قرآن بهترين سند رسالت پيامبر خدا (ص) و مهمترين مدرك علوم اسلامى، بلكه مركز و محور آن است. فهم درست قرآن متوقف بر تدبر و تفسير قرآن است. تدبر و تفسير نيز متوقف بر علوم قرآنى است. در نتيجه علوم قرآنى ابزار و پيش نياز تفسير و آگاهى درست از قرآن است.

* تعريف علوم قرآنى‏

علوم قرآنى در يك تعريف عبارتست از كليه علوم دينى و اسلامى كه از قرآن استخراج مى شود.
و درتعريف اصطلاحى آن عبارتست از مجموعه‏اى از مباحث كه از حيث نزول، ترتيب، جمع، كتابت، قرائت، تفسير، اعجاز، ناسخ و منسوخ، رفع شبهات و مانند آن به قرآن تعلق دارد.
بنابراين، علوم قرآنى به معناى اصطلاحى يعنى مجموعه‏اى از علوم كه در هر يك از آنها قرآن اعتبارى خاص دارد و از وجهى معين مورد بحث قرار مى‏گيرد. مثلا قرآن از آن حيث كه مجموعه‏اى از الفاظ است موضوع علم قرائت است. و از آن حيث كه شرح و معنا مى‏شود موضوع علم تفسير است، و مانند آن.

* موضوع علوم قرآنى‏

موضوع اين علم قرآن كريم مى باشد از آن ابعادى كه در تعريف اين علم آمده است، بر خلاف "علوم قرآنى" به معناى اول كه موضوع آن مجموعه‏اى از موضوع‏هاى علومى است كه ذيل آن منظور شده است.

* فايده‏ى علوم قرآنى‏

فايده اين علم برخوردارى از فرهنگ والا و عام قرآن و آگاهى يافتن به معارف آن به منظور كسب آمادگى در دفاع از كتاب خدا و هموار شدن تدبر در قرآن و تفسير است. بدين جهت علوم قرآنى براى مفسران به منزله كليد فهم قرآن است.

* انواع علوم قرآنى‏

در انواع و تعداد مباحث علوم قرآنى سخن بسيار است. ابو شامه مقدسى (665ق) در المرشد الوجيز چهار نوع، ابن جوزى (597ق) در فنون الافنان ده نوع، زركشى (794ق) در البرهان فى علوم القرآن چهل و هفت نوع و سيوطى (911ق) در الاتقان فى علوم القرآن هشتاد نوع و در التحبير فى علم التفسير صد و دو نوع از انواع علوم قرآنى را بيان كرده اند.

* جايگاه علوم قرآنى‏

علوم قرآنى از علوم آلى به حساب مى آيد. اين علم مى‏تواند رابطه انسان را با كتاب سعادت و رستگارى، يعنى قرآن استحكامى دوچندان بخشيده، زمينه مناسب را براى پژوهشى اصولى و كارآمد در معارف بيكران قرآن و تفسير فراهم سازد. اگر بخواهيم جايگاه و اهميت مباحث شيرين و پرجاذبه علوم قرآنى را در قالب تشبيه و تمثيل به تصوير كشيم، بايد آن را به منزله اصول فقه براى فقه، منطق براى فلسفه و مانند آنها، مثال زنيم؛ يعنى پلى است كه بدون عبور از آن، دست‏يابى به معارف قرآن، و تفسير اگر غيرممكن نباشد، بسى مشكل و نا مطمئن خواهد بود. اين مطلب، زمانى هويّت واقعى خويش را به تمامى جلوه‏گر مى‏سازد كه مباحثى چون قواعد و روشها و گرايشهاى تفسيرى و اعجاز قرآن را در كنار ديگر مباحث آن، جزو اساسى‏ترين مسائل اين علم بدانيم كه در اين صورت، دستيابى به معارف قرآن را جز از اين رهگذر، مى‏توان ناممكن ارزيابى كرد.

* ارتباط علوم قرآنى با تفسير

رابطه علوم قرآنى با علم تفسير؛ عموم و خصوص مطلق است. يعنى تفسير در بر دارنده كليه مباحث علوم قرآنى و غيره است. از طرفى علوم قرآنى پيش نياز و كليد علم تفسير است. مفسر پيش از تفسير قرآن بايد مبانى فكرى خود را در مباحث علوم قرآنى از قبيل نسخ، محكم و متشابه، حجيت تفسير روائى، دلالت الفاظ و مانند آن تبيين كند تا در تفسير آيات و به مناسبت از آنها استفاده نمايد.

* ضرورت علوم قرآن‏

پرداختن به علوم قرآنى از آن جهت است كه اين علم ابزار تفسير و درك معارف قرآن است. فهم درست و تدبر عميق در قرآن منوط به تفسير است كه پيش نياز آن علوم قرآنى مى باشد

* تاريخچه علوم قرآنى‏

نگارش پيرامون قرآن پيشينه‏اى بس كهن دارد. اين نگارش استمرار داشته و هرگز متوقف نگرديده است. بخش گسترده اى از آثار قرآنى به "علوم قرآنى" شهرت يافته است. پيشينه اينگونه آثار به سده نخست تاريخ اسلام ميرسد.
با آغاز نخستين واحد نزول قرآن، تاريخ پيدايش علوم قرآنى رقم خورده است. مباحثى چون نخستين سوره يا آيه نازل شده، جزو اولين سر فصل هاى علوم قرآنى به شمار مى آيد. در نتيجه علوم قرآنى از نخستين دانش هاى اسلامى به حساب مى آيد.
پيدايش و آغاز آن همانا با اخبار و احاديثى است كه از پيامبر خدا (ص) و امامان معصوم (ع) و ياران پيامبر در زمينه مباحث قرآنى بر جاى مانده است.
ولى علوم قرآنى، به صورت يك فن از اواخر قرن پنجم به دست على بن ابراهيم بن سعيد حوفى (م‏430 ق) در البرهان فى علوم القرآن به وجود آمد و در قرن ششم و هفتم هجرى در دامان ابن جوزى (م 597 ق) در فنون الافنان و سخاوى (م 641 ق) در جمال القراء و كمال الاقراء و ابو شامه (م 665 ق) در المرشد الوجيز فى علوم تتعلق بكتاب الله العزيز پرورش يافت. در قرن هشتم به همت زركشى (م‏794ق) در البرهان فى علوم القرآن و در قرن نهم با تلاش محيى الدين محمد بن سليمان كافيجى (م‏879ق) در التيسير فى قواعد علم التفسير و كوشش جلال الدين بلقينى (م 824ق) در مواقع العلوم من مواقع النجوم به كمال خويش رسيد. آن‏گاه در پايان قرن نهم و آغاز قرن دهم، جلال الدين سيوطى (م‏911ق) تك سوار اين ميدان، پرچم آن را در آثار قرآن پژوهى كه از خود به يادگار نهاده به جنبش و اهتزاز درآورد.

* دانشمندان و منابع مهم علوم قرآنى‏

علوم قرآنى نيز همچون ساير علوم داراى متون و منابع بسيار و دانشمندان بنام بى شمارى مى باشد. ذكر آنها و يا مرورى بر آنها در اينجا ملال آور خواهد بود. به ناچار به برخى از دانشمندان و آثار مهم علوم قرآنى آنان اشاره مى شود.
متشابهات القرآن؛ ابو الحسن على بن حمزه كسائى (189 ق)، الناسخ و المنسوخ فى القرآن و فضائل القرآن؛ ابو عبيد قاسم بن سلام هروى (224 ه ق)، كتاب المصاحف؛ ابو بكر بن ابى داود سجستانى (238 ه ق)، فضائل القرآن؛ ابو عبد الله محمد بن ضريس (294 ه ق) كتاب الناسخ و المنسوخ فى القرآن؛ محمد صفار (238 ه ق) الحجة فى القراءات؛ ابن خالويه (370 ه ق) الحجة للقراء السبعة؛ ابو الحسن فارسى (377 ق) اعجاز القرآن و الانتصار للقرآن، ابو بكر محمد بن طيب باقلانى (403 ق)، تلخيص البيان فى مجازات القرآن؛ سيد رضى (406 ق)، تنزيه القرآن عن المطاعن و متشابه القرآن؛ عبد الجبار همدانى (415 ق)، الايات الناسخه و المنسوخه و الموضح عن جهة اعجاز القرآن؛ سيد مرتضى (436 ق)، التحديد فى الاتقان و التجويد؛ الفرق بين الضاد و الظاء فى كتاب الله؛ المحكم فى نقط المصاحف؛ المقنع فى رسم مصاحف الامصار؛ المتكفى فى الوقف و الابتداء؛ جامع البيان فى القراءات السبع و التيسير فى القراءات السبع؛ ابو عمرو عثمان بن سعيد دانى (444 ق)، نواسخ القرآن و فنون الافنان فى عجائب علوم القرآن، ابو الفرج جوزى (597 ق)، جمال القراء و كمال الاقراء؛ على بن محمد سخاوى (643 ق)، المرشد الوجيز الى علوم تتعلق بالكتاب العزيز؛ ابو شامه مقدسى (665 ق)، البرهان فى علوم القرآن، محمد بن عبد الله زركشى (794 ق) التمهيد فى علم التجويد؛ النشر فى القراءات العشر و شرح طيبة النشر فى القراءات؛ ابو الخير محمد بن محمد جزرى (833 ق) فضائل القرآن؛ ابن حجر عسقلانى (852 ق)، التيسير فى قواعد علم التفسير؛ محيى الدين محمد كافيجى (879 ق)، مواقع العلوم من مواقع النجوم؛ جلال الدين بلقينى (م 824ق)، طبقات المفسرين؛ اعجاز القرآن؛ الاتقان فى علوم القرآن؛ التحبير فى علم التفسير؛ ترتيب سور القرآن؛ و معترك الاقران فى اعجاز القرآن؛ جلال الدين سيوطى (911 ق)، علوم القرآن؛ سيد محمد باقر حكيم، البيان فى تفسير القرآن؛ سيد ابو القاسم خويى، مدخل التفسير؛ محمد فاضل لنكرانى، تاريخ و علوم قرآنى، بحوث فى تاريخ القرآن و علومه؛ سيد ابوالفضل مير محمدى، تاريخ قرآن؛ محمود راميار، مناهل العرفان فى علوم القرآن؛ محمد عبد العظيم زرقانى، مباحث فى علوم القرآن؛ صبحى صالح، التمهيد فى علوم القرآن؛ التفسير و المفسرون و ترجمه آن؛ صيانة القرآن عن التحريف و ترجمه آن، شبهات و رودود؛ علوم قرآنى و تاريخ القرآن؛ محمد هادى معرفت.

* جايگاه علوم قرآنى نزد شيعه‏

ناگفته نماند، منابعى كه در علوم قرآن بصورت جامع چاپ شده است بيشتر متعلق به علماى اهل سنّت مى‏باشد، در نتيجه اين سوال مطرح است كه چرا شيعه از اين امر خطير عقب مانده و آثارى در اين زمينه پر ارزش از خود باقى نگذارده. در اين باره خوشبختانه با مراجعه به فهارس مانند: فهرست ابن نديم، فهرست شيخ طوسى، رجال نجّاشى، معالم ابن شهرآشوب، جلد اوّل اعيان الشيعه سيد محسن جبل عاملى، كليه مجلدات، الذريعه الى تصانيف الشيعه، شيخ آغا بزرگ تهرانى، تأسيس الشيعه لعلوم الاسلام سيد حسن صدر معلوم مى شود اولا نه تنها شيعه در تدوين علوم قرآن عقب نمانده بلكه تقدم نيز داشته است ولى چون مذهب تشيّع جزء مذاهب رسمى نبوده كتب آنها غالبا متروك مانده و بتدريج بدست فراموشى سپرده شده است و سر آنجام جز نامى در كتب فهرست از آنها باقى نمانده. ثانيا شيعه از طريق اجتهاد به گسترش ابواب فقه پرداخته است و در اين زمينه كتب فقه و اصول بى شمار تأليف كرده، و بجاى آنكه كتبى مستقلّ درباره علوم قرآن تدوين نمايد مباحث علوم قرآن را در ضمن مطالب اصول و يا كتب حديث به تفصيل بيان كرده است. به عنوان مثال: 1. "كتاب فضل القرآن" اصول كافى كلينى 2. كتاب فضل القرآن "من لا يحضره الفقيه" صدوق 3. كتاب القرآن وسائل الشيعه حرّ عاملى 4. كتاب القرآن مستدرك وسائل الشيعه نورى 6. ميرزاى قمى بحث محكم و متشابه، حجيّت قراءات، تواتر قرائات ادله عدم تحريف قرآن را با ذكر اقوال مختلف در مبحث "الكتاب" قوانين الاصول و بحث ناسخ و منسوخ را در جلد دوّم همان كتاب آورده است 7. مرحوم شيخ انصارى در رسائل از تواتر و عدم تواتر قرائات و حجيّت آن بحث نموده است 8. حسن آشتيانى در كتاب بحر الفوائد فى شرح الفرائد (حاشيه بر رسائل) صفحه 94 به بعد اقوال اصوليون را درباره تواتر و عدم تواتر و حجيّت قرائات و امثال آن نقل كرده و به استدلال پرداخته است 9. علامه مجلسى بخش مفصّلى را در بحار الانوار به بحث قرآن، اختصاص داده است كه در چاپهاى جديد مجلد 92 و 93 مخصوص قرآن و مباحث متعلقه به علوم قرآن ميباشد 10. سيد نعمت اللّه جزايرى در بحث "حقيقه معنى الصّلوه" و "ما يتعلّق بالقرائه" در كتاب انوار النعمانيه از قرائات قرآن و عدم تواتر قرائات به تفصيل بحث كرده است 11. مرحوم فيض كاشانى در مجلد پنجم وافى باب "اختلاف القراءات" احاديث مربوطه را با اظهار نظر خود نقل نموده است.
و نيز بيشتر مفسّران شيعه علوم قرآنى را در آغاز، ميانه و انجام تفسير خود آورده اند، براى نمونه چند تفسير را نام مى‏بريم:
تفسير قمى على بن ابراهيم قمى، البرهان فى تفسير القرآن سيد هاشم بحرانى، تفسير تبيان شيخ طوسى، تفسير مجمع البيان ابو على فضل بن حسن طبرسى، تفسير آلاء الرحمن محمد جواد بلاغى، الصافى ملا محسن فيض كاشانى، البيان فى تفسير القرآن سيد ابو القاسم خوئى، الميزان علامه طباطبايى، نمونه، مكارم شيرازى و مانند آن.
از طرفى برخى از نويسندگان معاصر به گردآورى فهرستى كامل از مفسران و قرآن پژوهان شيعى و آثار آنان اهتمام ورزيده و آثار در خور توجهى به يادگار نهاده اند به عنوان نمونه طبقات مفسران شيعى تاليف دكتر عقيقى بخشايشى كه فهرست بيش از دو هزار قرآن پژوه شيعى را به همراه نام آثار آنان ارائه داده است. اين مطلب با دقت در سير تطور علوم قرآنى كه گذشت به خوبى روشن مى شود و نقش برجسته دانشمندان قرآنى شيعى در تاليف و تدوين آثار علوم قرآنى در همه ادوار از قرن اول تا پانزدهم مشهود است.

* درباره‏ ى كتابخانه‏

مشكاة الانوار يا كتابخانه جامع علوم قرآنى نام نسخه اول از سرى برنامه هاى نرم افزارى علوم قرآنى مركز نور مى باشد كه اينك به قرآن پژوهان عرضه مى شود. نسخه دوم آن به نام دانشنامه علوم قرآنى مراحل پايانى را سپرى مى كند، كه در آينده انشاء الله عرضه خواهد شد.

* ضرورت كتابخانه‏

پيش از پرداختن به تبيين ضرورت توليد نرم افزار به ناچار ياد آورى يك نكته ضرورى است. و آن اينكه قرآن دو نزول دارد. نزول دفعى (ترتيب تلاوت) نزول تدريجى (ترتيب نزول). مراد از نزول دفعى، انزال قرآن به صورت يكباره است كه حاصل آن قرآن كنونى از سوره فاتحه تا ناس است و منظور از نزول تدريجى، نزول قرآن به تدريج و در مدت بيست و سه سال رسالت بوده كه حاصل آن؛ قرآن به ترتيب نزول از سوره علق تا نصر است. يكى از آرزوهاى ديرين قرآن پژوهان همانا دستيابى به قرآن با ترتيب نزول تاريخى است. ارائه منابع علوم قرآنى به صورت الكترونيكى مقدارى به اين مهم كمك خواهد كرد.
از آنجا كه علوم قرآنى ابزار و مقدمه تفسير بوده؛ نرم افزار علوم قرآنى نيز مقدمه نرم افزار تفسيرى به شمار مى آيد. مركز در زمينه تفسير تا كنون چندين نرم افزار توليد نموده است. اما متاسفانه در زمينه علوم قرآنى توليدى نداشته است. تاسيس دانشگاه، دانشكده‏ها، و رشته‏هاى علوم قرآنى در شهر مقدس قم و ديگر نقاط ايران و لزوم داشتن منابع بسيار با دستيابى آسان و امكانات پژوهشى لازم، جهت پژوهشهاى علوم قرآنى و پاسخگوئى به شبهات گوناگون در مورد قرآن، نياز فراوانى را در اين زمينه بوجود آورده است. با توجه به عدم وجود چنين نرم افزارى در ايران توليد آن بسيار ضرورى مى نمايد.

* پيشينه‏ى كتابخانه‏

پيشينه برنامه از دو ديدگاه مكتوب و الكترونيك قابل بررسى است. پيشنه مكتوب آثار و منابع دانشنامه اى علوم قرآنى به البرهان فى علوم القرآن على بن ابراهيم بن سعيد حوفى (م‏430 ق) بر مى گردد. اين اثر اگر چه در سترس نمى باشد ولى از گزارشى كه زرقانى در مناهل العرفان از آن ارائه داده چنين بر مى آيد كه جزو نخستين دانشنامه علوم قرآنى به شمار مى آيد. از آثار بر جاى مانده پيشينيان نيز مى توان از البرهان فى علوم القرآن زركشى و الاتقان فى علوم القرآن و التحبيير فى علم التفسير سيوطى نام برد. در ميان متاخران نيز گرايش به سوى دانشنامه نگارى علوم قرآنى به چشم مى خورد. از مجموعه آثار قرآن پژوهى آيت الله محمد هادى معرفت به نام التمهيد فى علوم القرآن؛ 6 جلد، التفسير و المفسرون؛ 2 جلد، صيانة القرآن عن التحريف، شبهات و ردود، تاريخ القرآن و علوم قرآنى، الموسوعة القرآنية ابراهيم ابيارى در يازده جلد و الموسوعة القرآنية المتخصصة محمود حمدى زقزوق به اين عنوان مى توان ياد كرد.
با توجه به محدويت امكانات و ابزار و توانايى بشرى گرد آورى دانشنامه جامع و كامل مكتوب امكان ندارد. به همين دليل ضرورت توليد نرم افزار مشكات شكل گرفته است.
در عرصه نرم افزار هم بايد ياد آور شد كه برخى از آثار علوم قرآنى به صورت محدود و غير متمركز در پاره اى از نرم افزار ها مانند الشامله و مانند آن آمده است. با توجه به اندك بودن منابع و تخصصى نبودن اينگونه نرم افزار ها پيشينه خوبى از نرم افزار علوم قرآنى به نظر نمى رسد.

* هدف كتابخانه‏

مهمترين هدف از توليد اين نرم افزار تبديل گنجينه ارزشمند علوم قرآنى به نرم افزار و استفاده از امكانات رايانه اى در اين زمينه مى باشد. براى نخستين بار است كه بخش گسترده اى از منابع علوم قرآنى در نرم افزار جامعى عرضه مى گردد. استفاده دانشجويان، قرآن پژوهان و اساتيد علوم قرآنى از متون علوم قرآنى به همراه امكانات فنى از ديگر اهداف اين برنامه به حساب مى آيد. اين مقدار آثار پيرامون علوم قرآنى آنهم با امكانات و قابليت هاى جستجوى رايانه اى به تمام خواسته هاى كاربران پاسخ مثبت داده و آنان را از تهيه ى، منابع قرآنى بطور كامل بى نياز مى نمايد.

* تعريف كتابخانه‏

كتابخانه جامع علوم قرآنى يا مشكاة الانوار نرم افزارى است كه در بر دارنده كليه منابع علوم قرآنى مى باشد. در اين برنامه از همه آثار علوم قرآنى استفاده شده است. هر يك از آثار كه داراى ترجمه و شرح بوده، از ترجمه و شرح استفاده شده و به متن اصلى اتصال يافته اند. از تفاسير هر چند كه داراى مباحث علوم قرآنى بوده‏اند استفاده نشده است.
آثار علوم قرآنى از جهتى دو دسته اند. مفهومى و مصداقى. آثار مفهومى يعنى منابعى كه به مباحث و مفاهيم علوم قرآنى مى پردازد. اين برنامه به اينگونه منابع پرداخته است. آثار مصداقى يعنى منابعى كه به بيان مصاديق مفاهيم مى پردازد. سعى شده از اين گونه منابع بسيار اندك استفاده شود.

* تعيين دامنه‏

نخستين گام مؤثر در هر پژوهشى گرد آورى همه ى منابع موجود است و بنياد پژوهش امكان دسترسى به مآخذ آن مى باشد. پژوهشگر با استفاده از كتاب مى تواند افقهاى نوين را در عرصه پژوهش فتح نمايد. اهميت گرد آورى منابع در علوم نقلى دو چندان مى شود زيرا بر قرآن پژوهان پوشيده نيست كه بررسى آراء انديشمندان و نظرات دانشمندان از لابلاى منابع متعدد به شيوه ى موضوعى در برخى از موارد محال و در پاره اى از مواقع دشوار است. با گرد آورى منابع در هر دانشى بويژه علوم نقلى دستيابى به آراء و نظرات دانشمندان از گذشته تا حال امكان پذير مى باشد.
چون در جمع آورى منابع هيچ محدوديتى وجود نداشته است، تعداد كتب كتابخانه نسبت به كتابخانه ى نرم افزارهاى مشابه، بسيار چشمگير است.
سعى شده كتابخانه مشكاة الانوار از نظر موضوعات و مباحث علوم قرآنى، جامع و كامل باشد.
آمار كلى كتابخانه اين برنامه به شرح زير است:
1. عنوان : 502
2. جلد : 596

* زمانى‏

دامنه زمانى اين كتابخانه به لحاظ قدمت به آغاز قرن اول هجرى ميرسد. مسائل ابن ازرق كه توسط عبد الله بن عباس (م‏68ق) پاسخ داده شده و در موضوع غريب القرآن نگارش يافته، اولين و كهن ترين اثر اين برنامه به حساب مى آيد.
در قرن دوم از كتاب الناسخ و المنسوخ فى كتاب الله؛ تاليف قتادة بن دعامة سدوسى (م‏117ق)، سلك البيان فى كشف مشكلات القرآن؛ تاليف زهرى (م‏124ق)، مشتبهات القرآن؛ تاليف ابوالحسن على بن حمزة كسائى (م‏189ق) استفاده شده است.
قرن سوم آثارى چون الناسخ و المنسوخ فى القرآن العزيز و ما فيه من الفرائض و السنن؛ و فضائل القرآن؛ ابو عبيد قاسم بن سلام هروى (م‏224ق)، كتاب المصاحف، ابو بكر بن ابى داود سجستانى (م‏238ق) و فضائل القرآن و ما انزل من القرآن بمكة و ما انزل بالمدينة؛ ابو عبد الله محمد بن ايوب بن ضريس بجلى (م‏294ق) را در بر دارد.
آثار علوم قرآنى در قرن چهارم عبارتند از : الناسخ و المنسوخ فى القرآن الكريم، ابو جعفر محمد بن احمد بن اسماعيل الصفار نحاس (م‏338ق)، معانى القراءات؛ ابو منصور محمد بن احمد ازهرى (م‏370ق)، الحجة فى القراءات السبع؛ ابن خالويه (م‏370ق)، الحجة للقراء السبعة؛ ابو الحسن بن عبد الغفار فارسى (م‏377ق)، رسم القرآن؛ ابو بكر بن احمد بن حسين بن مهران نيشابورى (م‏381ق) و المحتسب فى تبيين وجوه شواذ القراءات و الايضاح عنها؛ ابو الفتح عثمان بن جنى (م 392ق).
در قرن پنجم اين آثار به چشم مى خورد : اعجاز القرآن؛ و الانتصار للقرآن؛ ابو بكر محمد بن الطيب باقلانى (م‏403ق)، تلخيص البيان فى مجازات القرآن؛ سيد رضى (م‏406ق)، تنزيه القرآن عن المطاعن؛ و متشابه القرآن؛ عبد الجبار بن احمد همدانى (م‏415ق)، الموضح عن جهة اعجاز القرآن؛ سيد مرتضى على بن حسين موسوى (م‏436ق)، التيسير فى القراءات السبع؛ المحكم فى نقط المصاحف؛ التحديد فى الاتقان و التجويد؛ المكتفى فى الوقف و الابتداء؛ جامع البيان فى القراءات السبع؛ و المقنع فى رسم مصاحف الامصار مع كتاب النقط؛ ابو عمرو عثمان بن سعيد دانى (م‏444ق) و مختصر التبيين لهجآء التنزيل؛ ابو داود سليمان بن نجاح (م‏496ق).
در قرن ششم آثار زير آمده است : البرهان فى متشابه القرآن؛ محمود بن حمزة كرمانى (م‏505ق)، قانون التاويل؛ ابو بكر محمد بن عبد الله بن العربى معافرى اشبيلى (م‏543ق)؛ حرز الامانى و وجه التهانى فى القراءات السبع؛ قاسم بن فيرة بن خلف بن احمد شاطبى اندلسى (م‏590ق)، نواسخ القرآن؛ و فنون الافنان فى عجائب علوم القرآن؛ ابو الفرج عبد الرحمن بن جوزى (م‏597ق).
آثار قرآن پژوهى قرن هفتم بدين شرح است : جمال القراء و كمال الاقراء؛ على بن محمد بن عبد الصمد سخاوى (م‏643ق)، المجيد فى اعجاز القرآن المجيد؛ كمال الدين عبد الواحد بن عبد الكريم زملكانى (م‏651ق)، المرشد الوجيز الى علوم تتعلق بالكتاب العزيز؛ ابو شامه مقدسى (م‏665ق)، ابراز المعانى من حرز الامانى فى القراءات السبع؛ عبد الرحمن بن اسماعيل بن ابراهيم (م‏665ق)، التبيان فى آداب حملة القرآن؛ محيى الدين يحيى بن شرف النووى (م‏676ق).
قرن هشتم با هيجده اثر همراه است كه مهمترين آنها : البرهان فى علوم القرآن؛ بدر الدين محمد بن عبد الله زركشى (م‏794ق)، الفوائد المشوق الى علوم القرآن و علم البيان و البدائع فى علوم القرآن؛ ابن قيم جوزية (م‏751ق) مى باشد.
از قرن نهم دوازده كتاب آمده است كه مشهورترين آنها بدين شرح است : سراج القارئ المبتدى و تذكار المقرئ المنتهى؛ النشر فى القراءات العشر؛ و التمهيد فى علم التجويد؛ ابن جزرى (م‏833ق) و التيسير فى قواعد علم التفسير؛ محيى الدين محمد بن سليمان كافيجى (م‏879ق)
قرن دهم با آثار قرآن پژوهان نامدارى چون سيوطى به اوج شكوفايى خود رسيده است. از جمله آثار وى مى توان از الاتقان فى علوم القرآن؛ التحبير فى علم التفسير؛ طبقات المفسرين و معترك الاقران فى اعجاز القرآن ياد كرد.
قرن يازدهم با دو اثر به نام طبقات المفسرين؛ احمد بن محمد ادنه وى و ارجوزة فى معرفة الوقوف؛ محمد بن عبد الحميد ( حكيم زاده ).
قرن دوازدهم با چهار اثر به نام تواتر القرآن؛ محمد بن حسن حر عاملى، اتحاف فضلاء البشر فى القراءات الاربعة عشر؛ احمد بن محمد بن عبد الغنى دمياطى و غيث النفع فى القراءات السبع؛ على بن محمد نورى سفاقسى و الفوز الكبير فى اصول التفسير؛ ولى الله احمد بن عبد الرحيم دهلوى.
قرن سيزدهم با دو اثر به نام سلك البيان فى كشف مشكلات القرآن؛ محمد جعفر استرآبادى و قصص القرآن؛ صدر الدين بلاغى.
قرن چهاردهم و پانزدهم با بيشترين اثر كه به بيش از چهار صد عنوان ميرسد برجسته ترين بخش كتابخانه را تشكيل مى دهد. برخى از مهمترين آثار اين زمان عبارتند از : البيان فى تفسير القرآن؛ سيد ابو القاسم خويى، قرآن در اسلام؛ سيد محمد حسين طباطبايى، مجموعه آثار قرآن پژوهى محمد هادى معرفت، مدخل للتفسير؛ محمد فاضل لنكرانى؛ قرآن شناسى؛ محمد تقى مصباح يزدى، عدم تحريف قرآن؛ سيد حسن طاهرى خرم آبادى، سير نگارشهاى علوم قرآنى؛ محمد على مهدوى راد، مباحث فى علوم القرآن؛ صبحى صالح، مناهل العرفان فى علوم القرآن؛ محمد عبد العظيم زرقانى، تاريخ قرآن؛ راميار، پژوهشى در تاريخ قرآن كريم؛ سيد محمد باقر حجتى، القول الفاصل فى الرد على مدعى التحريف؛ سيد شهاب الدين مرعشى نجفى، مجموعه آثار قرآنى سيد على كمالى دزفولى، در آمدى بر تاريخ گذارى قرآن و پژوهشى در مصحف امام على؛ جعفر نكونام، روشهاى تأويل قرآن؛ قواعد وقف و ابتدا در قرائت قرآن و مبانى و روش هاى تفسيرى؛ محمد كاظم شاكر، المفسرون حياتهم و منهجهم؛ فقه پژوهى قرآنى در آمدى بر مبانى نظرى آيات الاحكام؛ سيد محمد على ايازى، پژوهشى در اعجاز علمى قرآن؛ در آمدى بر تفسير علمى قرآن؛ درسنامه روشها و گرايش هاى تفسيرى قرآن؛ محمد على رضائى اصفهانى، مجموعه آثار قرآنى محمد حسين على صغير و غانم قدورى حمد.

* اعتقادى‏

كتابخانه مشكاة الانوار از نظر اعتقادى هيچگونه محدوديتى نداشته و تلاش شده كليه آثار علوم قرآنى با گرايشهاى مذهبى گوناگون آورده شود. هدف اصلى در اين برنامه گرد آورى منابع علوم قرآنى بوده است. از اين رو در اين برنامه منابع قرآن پژوهى شيعى و سنى به طور يكسان آمده است. اين بدان خاطر است كه علوم قرآنى مقدمه و ابزار تفسير است و گرايشهاى مذهبى نقش چندانى در كميت و كيفيت آن ندارد. تنها مباحثى كه در علوم قرآنى رنگ مذهبى يافته مسئله تحريف نزد شيعه و نسخ تلاوت نزد اهل سنت است. البته بزرگان شيعى و سنى تهمت تحريف پذيرى و نسخ تلاوت را رد نموده و آن را از ادعاهاى واهى تعداد اندكى از عالمان بى تخصص دانسته اند.

* زبانى‏

خوشبختانه با تلاش پى گير پژوهشگران گروه قرآن و حضور فعال در نمايشگاه بين المللى كتاب تهران و قرآن و سفر به بيروت؛ مهمترين آثار فارسى و عربى قرآن پژوهى كه به قلم نويسندگان عرب و ايرانى به رشته تحرير درآمده است، جمع آورى شده است. سعى شده ترجمه فارسى متون عربى نيز در برنامه گنجانيده شود و به صورت لينك با متن ارائه شود.
502 عنوان كه 327 عنوان آن به زبان عربى و 175 عنوان ديگر آن به زبان فارسى است از ويزگيهاى برنامه به شمار مى آيد.

* محتوايى‏

مشكات از جهت محتوايى در سطح بسيار بالايى است. زيرا در زمينه كليه مباحث علوم قرآنى حداقل چندين اثر ارائه مى كند. آمار زير گوياى اين مدعاست. لازم به ياد آورى است كه آمار زير اختصاص به منابع مستقل علوم قرآنى دارد. به عنوان مثال اگر براى اسباب نزول يا نسخ چهار و يازده اثر معرفى شده؛ منظور آثار مستقلى است كه پيرامون اسباب نزول و نسخ نگارش يافته است. و گرنه در منابع عمومى علوم قرآنى همه مباحث از جمله اسباب نزول و نسخ و مانند آن مطرح شده و اينگونه آثار محاسبه نشده است.
1. اجزاى قرآن؛ سه اثر
2. اسباب النزول؛ چهار اثر
3. اصطلاحنامه؛ سه اثر
4. اعجاز ادبى؛ بيست و نه اثر
5. اعجاز عددى؛ سى و نه اثر
6. اعجاز علمى؛ سى و يك اثر
7. اعجاز هنرى؛ هفت اثر
8. اعجاز؛ بيست اثر
9. پاسخ به شبهات قرآنى؛ هيجده اثر
10. تاريخ تفسير؛ شش اثر
11. تاريخ قرآن، چهارده اثر
12. تاويل؛ شش اثر
13. تجويد؛ چهل و سه اثر
14. تحريف ناپذيرى قرآن، نوزده اثر
15. تدوين قرآن؛ هفده اثر
16. ترتيب نزول قرآن؛ چهار اثر
17. ترجمه پژوهى؛ شش اثر
18. تفسير پژوهى؛ پنج اثر
19. تناسب آيات و سور؛ دو اثر
20. دانشنامه علوم قرآنى؛ نه اثر
21. درسنامه علوم قرآنى؛ پنج اثر
22. رسم الخط قرآن؛ پانزده اثر
23. روش تفسير روايى؛ سه اثر
24. روش تفسير عرفانى؛ چهار اثر
25. روش تفسير كلامى؛ فلسفى؛ عقلى؛ سه اثر
26. روشها و گرايشهاى تفسيرى؛ سى و هشت اثر
27. طبقات مفسران و قاريان؛ نه اثر
28. جامع علوم قرآنى؛ هفتاد و هفت اثر
29. فضايل قرآن؛ هفت اثر
30. قرائت؛ پنجاه و هشت اثر
31. قرآن پژوهى؛ بيست اثر
32. قصص قرآنى؛ شش اثر
33. متشابه لفظى؛ شش اثر
34. محكم و متشابه؛ سه اثر
35. مفسر پژوهى؛ چهارده اثر
36. نزول؛ چهار اثر
37. نسخ؛ يازده اثر
38. وحى؛ دوازده اثر

تذكر: شمار اندكى از منابع برنامه، اجازه نشر رايانه اى ندارد كه هنگام استفاده كاربر از آنها پيام «اين كتاب آماده نيست» نمايش داده ميشود.

درباره ‏ى دانش طبقات مفسران‏

* طبقات مفسران‏

گروه قرآن در عرصه قرآن پژوهى دو نرم افزار را هم زمان در دستور كار داشت؛ مشكاة الانوار كه كامل ترين و جامع ترين كتابخانه علوم قرآنى موجود بوده و اينك شاهد توليد آن هستيم و در بخش نخست اين راهنماى پژوهشى، معرفى گرديد. ديگرى دانشنامه جامع علوم قرآنى مى باشد كه نسخه بعدى مشكات به شمار مى آيد. اين دانشنامه از دو قسمت كاملا مجزا به نام طبقات مفسران و اصطلاح نامه علوم قرآنى تشكيل مى شود. طبقات مفسران به لحاظ شيوه پژوهشى متفاوت با اصطلاح نامه مى باشد و پژوهش آن به پايان رسيده؛ به عنوان يك كارتابل پژوهشى در مشكات عرضه خواهد شد.
اكنون لازم است قدرى پيرامون علم طبقات، منابع و شيوه پژوهش آن با كاربران محترم سخن گفته شود.

* علم طبقات‏

از دير زمان ميان نويسندگان رسم بر اين بوده كه دانشمندان هر علمى را بر اساس قدمت زمانى يا حروف الفبايى دسته بندى نموده و در يك مجموعه به عنوان طبقات تدوين مى كردند.
طبقه در لغت به گروهى اطلاق ميشود كه در يك ويژگى مشترك باشند. و در اصطلاح عبارتست از گروهى كه معاصر و هم زمان باشند و از نظر سن و سال و فراگيرى دانش از اساتيد و مشايخ، مشابه و مشترك باشند. طبقات مفسران از فروع علم تاريخ است كه پيرامون آن كتابهاى بزرگى تصنيف شده است.
با توجه به تعريف بالا تفاوت ميان علم طبقات و علم تاريخ روشن مى گردد. زيرا ميان اين دو دانش از دو جهت فرق است؛
يكم: اين دو علم در معرفى دانشمندان و راويان علوم مشتركند ولى علم تاريخ به وقايع و حوادث نگارى اختصاص دارد و علم طبقات به افراد بر اساس ترتيب تاريخ وفات مى‏پردازد چه در حادثه‏اى بوده باشند و چه نبوده باشند. در نتيجه رابطه‏ى بين اين دو علم عموم و خصوص من وجه است.
دوم: در علم تاريخ اصالت از آن مواليد و وفيات است و شرح احوال حالت جانبى دارد در حاليكه در علم طبقات بر عكس است و اصالت با شرح احوال و ويژگيهاى علمى است و بيان مواليد و وفيات دانشمندان به طور جانبى نگاشته مى شود.
كتابهاى طبقات در موضوعات گوناگون علمى بسيار متنوع است مانند: طبقات مفسران، طبقات محدثان، طبقات فقهاء، طبقات شعراء، طبقات قراء، طبقات نحاة و طبقات عرفاء.

* تاريخچه‏ى طبقات مفسران‏

درباره تاريخ تفسير در ميان پيشينيان، كتاب مستقلى نوشته نشده است و مباحث آن به طور پراكنده در ميان كتابها وجود دارد، در "فهرست ها" و "رجال نويسى ها" اشاره اى اجمالى به مفسران و تفاسير آنها شده است كه مى‏توان از فهرست و رجال شيخ طوسى (متوفاى 460ق)، رجال نجاشى (متوفاى 450ق)، فهرست ابن نديم (متولد 390ق) و كشف الظنون حاجى خليفه (قرن يازده) نام برد. برخى مفسران از قرن پنجم به بعد، در مقدمه تفسيرهاى خود به سير تطور تفاسير و بررسى آنها اشاراتى داشته‏اند؛ از جمله مى‏توان به تفسير تبيان شيخ طوسى (متوفاى 460ق) اشاره كرد كه در مقدمه تفسير خود، حدود هفت روش موجود در تفاسير را نام مى‏برد و از هر كدام به يكى از مفسران مهم آن نيز اشاره مى‏كند.
با گذشت زمان، مفسران براى تنظيم و فهرست كردن نام تفاسير و مفسران و بررسى عصر به عصر آنها، كتابهاى مستقلى در اين زمينه نوشته‏اند كه بيشتر با عنوان "طبقات مفسران" نام برده مى‏شود.
در قرن دهم، جلال الدين سيوطى (متوفاى 911ق)، طبقات مفسران را به طور مستقل تأليف كرد. پس از وى، داوودى (متوفاى 945ق) و شيخ ابو سعيد صنع اللّه كوزه كنانى (متوفاى 980ق) به اين مهم اقدام كردند. و پس از ايشان طبقات مفسران ادنه وى در قرن يازدهم را مى‏توان نام برد.
در ميان شيعه نيز طبقات مفسران شيعه، تأليف عقيقى بخشايشى و تفسير المأثور و تطويره عند الشيعة الامامية، تأليف احسان امين و سير تطور تفاسير شيعه، از سيد محمد على ايازى در قرن حاضر قابل ذكرند.
دانشمندان علوم قرآن نيز بخشى از كتابهايشان را به تفسير و مفسران اختصاص داده‏اند؛ سيوطى(متوفاى 911ق) در الاتقان، در نوع هشتادم از انواع مباحث علوم قرآنى، درباره طبقات مفسران بحث مى‏كند و تفاسير صحابه و مفسران پس از آنها را به اختصار معرفى مى‏كند، زرقانى در مناهل العرفان فى علوم القرآن، مبحث دوازدهم، به بحث درباره تفسير و مفسران مى‏پردازد، علامه سيد حسن صدر در كتاب تأسيس الشيعة، و علامه طباطبايى قدس سره در كتاب قرآن در اسلام، به طبقات مفسران اشاره كرده‏اند.
در قرون اخير كتابهاى زير در اين خصوص به رشته تحرير درآمده‏اند: التفسير و المفسرون، محمد حسين ذهبى؛ دراسات فى التفسير و رجاله، ابو يقظان عطيه الجبورى؛ التفسير و المفسرون فى ثوبه القشيب، محمد هادى معرفت و معجم مصنفات القرآن الكريم، على شواخ.
يادآور مى‏شود كه كتابهاى معاجم مانند: الذريعة الى تصانيف الشيعة، حاج آقا بزرگ تهرانى؛ اعيان الشيعة، علامه سيد محسن امين، معجم رجال الحديث، سيد ابو القاسم خويى؛ فهرست، ابن نديم و كشف الظنون، حاجى خليفه، از منابع عمومى است كه در ضمن آن به مفسران و تفاسير اشاره شده است.

* منابع طبقات مفسران‏

گر چه بعضى از نويسندگان، طبقات مفسران شيعه و سنى را جداگانه ذكر كرده‏اند ولى اين دوگانگى بر اثر ديد متأخران است، و الا هر چه بيشتر به عقب برگرديم اين جدايى كمتر مى‏شود و وجوه مشترك بسيار در همه تفاسير ديده مى‏شود.
برخى از منابع مهم و موجود در زمينه طبقات مفسران به شرح زير است:
1. طبقات مفسران شيعه؛ عبد الرحيم عقيقى بخشايشى. اين اثر ارزشمند توسط محقق انديشمند حجة الاسلام و المسلمين دكتر عبد الرحيم عقيقى بخشايشى تاليف و تدوين گرديده است. كتاب حاضر از مفسران قرن اول آغاز كرده و تا قرن پانزدهم ادامه داده و شرح حال 2000 تن از مفسران شيعه را مطرح كرده است. به صورت جامع و به ترتيب قرن به معرفى مفسران؛ مترجمان و قرآن پژوهان شيعه و تفاسير و آثار آنان پرداخته است. اين اثر در واقع نشانگر تلاش و توجه عالمان شيعى در طول قرون و اعصار به معارف قرآنى است.
2. طبقات المفسرين؛ جلال الدين عبد الرحمن بن ابو بكر سيوطى (849/911ق). در اين كتاب نام و آثار بيش از 136 مفسر بزرگ با توجه به تفاسير مهم و رويكردهاى آنان در تفسير به نگارش در آمده است. با اين حال به نظر مى رسد كه آن گونه كه بايد و شايد به اين موضوع نپرداخته و مفسران شيعه را فرو گذاشته است.
3. طبقات المفسرين؛ حافظ شمس الدين محمد بن على داوودى (م 945ق). يكى از بهترين كتابهايى است كه در اين زمينه به نگارش در آمده است. شرح حال 704 مفسر بزرگ در اين كتاب آمده است. متن كامل طبقات سيوطى در آن تكرار شده است.
4. طبقات المفسرين؛ احمد بن محمد ادنه وى از دانشمندان قرن يازدهم هجرى. اين كتاب از دو جهت بر طبقات داوودى برترى دارد، يكى از جهت اينكه تراجم و شرح احوال بسيارى از مفسران را كه از قلم سيوطى و داودى افتاده، آورده و ديگر اينكه تمامى مفسران پس از داوودى گرد آوردى شده است. شرح حال بيش از 630 تن از مفسران در اين كتاب آمده است.
متاسفانه در ميان طبقات نويسان اهل سنت خبرى از طبقات دانشمندان شيعه يا طبقات مفسران شيعه نيست. از اين رو مرورى به طبقات دانشمندان شيعى ضرورى مى باشد.

* طبقات مفسران شيعه‏

شيعيان تعدادى از مفسران را كه از نظر زمان و برخى از نظر جهت‏گيرى، در تفسير همسان بوده‏اند، يك طبقه تفسيرى دانسته‏اند. علامه سيد حسن صدر (م/ 1297ق) از عالمان بزرگ شيعه، در كتاب "تأسيس الشيعه"، پنج طبقه تفسيرى، براى مفسران شيعه ذكر مى‏كند. علامه طباطبائى نيز به سه طبقه تفسيرى براساس تقسيم‏بندى خود اشاره مى‏كند. به نظر مى‏رسد طبقه بندى علامه سيد حسن صدر، كامل‏تر باشد كه به اختصار به گزارش آن مى‏پردازيم.
طبقه اول: صحابه پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و اله و سلّم، مانند ابن عباس، ابى بن كعب و جابر بن عبد اللّه انصارى.
طبقه دوم: تابعين، مانند سعيد بن جبير، يحيى بن يعمر، ابو صالح ميزان بصرى، طاووس بن كيسان، محمد بن سائب كلبى، جابر بن يزيد جعفى و سدى كبير.
طبقه سوم: پيروان تابعين، مانند ابو حمزه ثمالى، ابو بصير يحيى، على بن ابى حمزه بطائنى، حصين بن مخارق، وهيب بن حفص، يونس بن عبد الرحمن و حسين بن سعيد.
طبقه چهارم: مفسران عصر ائمه عليهم السّلام، مانند عبد اللّه بن صلت، عبد العزيز جلودى، احمد بن صبيح، على بن اسباط، على بن مهزيار، على بن حسن، ابراهيم بن محمد، محمد بن خالد برقى ، حسن بن خالد برقى، كه همگى داراى اثر و تصنيف در تفسير بوده‏اند.
طبقه پنجم: مفسران عصر غيبت و پيش از آن، مانند على بن ابراهيم قمى، على بن بابويه، ابن عقدة، على بن احمد كوفى، محمد بن ارومه، ابو عبد اللّه غاضرى، محمد بن مسعود عياشى، ابن وليد، فرات كوفى، ابن دول قمى، ابو العباس مفسر، ابو الفضل قمى، محمد نعمانى، ابو محمد جرجانى، ابن وضاح و ابو منصور صرام.
اين طبقه بندى، غالب مفسران شيعه تا قرن چهارم را فرا مى‏گيرد، اما به ذكر ديگر مفسران بزرگ شيعه از قرن پنجم تا كنون مانند شيخ مفيد، سيد رضى، سيد مرتضى، شيخ طوسى، قطب الدين راوندى، شيخ طبرسى، فيض كاشانى و... پرداخته نشده است.

* درباره ‏ى پژوهش طبقات‏

* فهرست نمايه‏ى طبقات‏

پس از بررسى هاى علمى، نمايه هاى زير به عنوان شيوه پژوهش انتخاب و اطلاعات مربوط به هر مفسر بر اساس اين نمايه ها از منابع پژوهشى طبقات- كه خواهد آمد- استخراج گرديده است. در نتيجه كاربر با انتخاب مفسر مورد نظر از فهرست مفسران، شرح احوال شخصى، علمى و تفسيرى او را به صورت دسته بندى شده بر اساس نمايه ها از كليه منابع مشاهده مى كند. پيش از انتقال به متن منبع چكيده آن كه توسط پژوهشگران نگارش يافته ارائه مى شود. قابليت پرينت نمايه ها به همراه چكيده از ويژگيهاى اين بخش خواهد بود.
اين شيوه نوين پژوهشى براى نخستين بار در طبقات مفسران بكار رفته است.

1. نام، كنيه، لقب، نسبت‏
2. تاريخ ولادت‏
3. محل ولادت‏
4. تاريخ وفات‏
5. محل وفات‏
6. مليت‏
7. مدت عمر
8. مذهب كلامى‏
9. مذهب فقهى‏
10. استادان‏
11. شاگردان‏
12. آثار قرآنى‏
13. آثار غير قرآنى
14. طبقه / طبقات‏
15. منابع و مصادر بحث‏
16. زندگينامه‏
17. سفرها
18. فضايل اخلاقى‏
19. شرح حال علمى‏
20. ستايش بزرگان‏
21. ارتباط با اهل بيت (ع)
22. موضع گيرى سياسى‏
23. آراء مستشرقان‏
24. دانش تفسيرى‏
25. جايگاه مفسر
26. روش تفسيرى‏
27. مذهب تفسيرى‏
28. تاثر مفسر
29. تاثير مفسر
30. روايت مفسر
31. نقد روايت مفسر
32. طريق روايت مفسر
33. نقد طريق روايت مفسر
34. جرح و تعديل مفسر
35. مصادر و منابع تفسيرى مفسر

* قابليت هاى ديگر

يكى از ويژگى هاى اين برنامه آن است كه كاربر مى تواند با انتخاب آيكن قرن، مذهب، مليت، روشها و گرايشهاى تفسيرى و آثار قرآنى و غير قرآنى دامنه جستجوى در اعلام مفسران را به هر يك از اين آيكن ها اختصاص دهد و بر اساس اطلاعات مندرج در آنها به جستجو بپردازد. به عنوان نمونه با انتخاب گزينه اول در آيكن قرن به مفسران قرن اول؛ با انتخاب گزينه شيعه در آيكن مذهب به مفسران شيعه؛ با انتخاب گزينه نجف در آيكن مليت به مفسران نجفى؛ با انتخاب گزينه تفسير قرآن به قرآن در آيكن روشها و گرايشهاى تفسيرى به مفسران با اين گرايش و با انتخاب نام تفسير خاصى در آيكن آثار به مفسر يا مفسرانى به آن نام تفسير خاص دسترسى پيدا مى كند.

* فهرست منابع طبقات‏

منابع زير مصادر پژوهشى طبقات مفسران مى باشد:( اطلاعات شرح احوال مفسران از اين آثار- كه به نوعى به طبقات مفسران پرداخته اند- استخراج گرديد است.)
1. ابو حيان و تفسيره البحر المحيط؛ بدر بن ناصر البدر
2. احوال و آثار محمد بن جرير طبرى؛ على اكبر شهابى‏
3. الامام الباقر و اثره فى التفسير؛ حكمت عبيد الخفاجى‏
4. الامام البقاعى جهاده و منهاج تاويله بلاغة القرآن الكريم؛ محمود توفيق محمد سعد
5. الامام السيوطى و جهوده فى علوم القرآن؛ محمد يوسف الشربجى‏
6. تاريخ تفسير؛ سيد على كمالى دزفولى‏
7. التفسير بالراى قواعده و ضوابطه و اعلامه؛ محمد حمد زغلول‏
8. التفسير بالماثور و تطويره عند الشيعة الامامية؛ احسان الامين‏
9. التفسير و المفسرون؛ محمد حسين الذهبى‏
10. التفسير و المفسرون؛ محمد هادى معرفت‏
11. تفسير و مفسران؛ محمد هادى معرفت / مترجمان‏
12. روش شيخ طوسى در تفسير تبيان؛ اكبر ايرانى قمى‏
13. روش علامه طباطبايى در تفسير الميزان؛ على الاوسى / سيد حسين مير جليلى‏
14. الشيخ الطوسى مفسرا؛ خضير جعفر
15. طبقات المفسرين؛ ادنه وى‏
16. طبقات المفسرين؛ داوودى‏
17. طبقات المفسرين؛ سيوطى‏
18. طبقات مفسران شيعه؛ عبد الرحيم عقيقى بخشايشى‏
19. علم التفسير؛ عبد المنعم النمر
20. فى علوم القرآن؛ محمد عبد السلام كفافى و عبد الله الشريف‏
21. محاضرات فى علوم القرآن؛ غانم قدورى الحمد
22. مكاتب تفسيرى؛ على اكبر بابايى‏
23. من الدراسات القرآنية؛ عبد العال سالم مكرم‏
24. منهج الامام الطاهر بن عاشور فى التفسير "التحرير و التنوير"؛ نبيل احمد صقر
25. الميسر فى علوم القرآن؛ عبد الرسول الغفار
26. الواضح فى علوم القرآن؛ مصطفى ديب البغا؛ محيى الدين ديب مستو
27. يادنامه طبرى؛ جمعى از نويسندگان.