معجم موضوعی وسائل الشیعه

دربــاره معجم موضوعی وسائل الشیعه

پویایی فرهنگ و معارف متعالی اسلام، مرهون تلاش طاقت‌ فرسا و دلسوزی عالمان فرهیخته و دانشمندان ژرف اندیشی بوده است که در مسیر تحقق آرمانهای والای انبیا و اولیا(علیهم السلام) همت بالا گمارده‏ و موجبات شکوفایی و توسعۀ هرچه بیشتر علم و دین را در عرصه‏های گوناگون فراهم آورده‏اند.
در این میان تلاش‌های مستمر و همت بی شائبه محدثان و راویان حدیث در ثبت، ضبط و نشر احادیث اهل بیت عصمت(ع) موجب شد تا اقيانوس گهربار كلام معصومان كه ميراث ماندگار ثقل اصغر و مفسر ثقل اكبر و گنجينه‏اى بى‏پايان از معارف الهى است، را پدید آورد که از میان آن‌ها می توان به «اصول اربعماه» اشاره نمود.
این تلاش‌ها در زمان غیبت صغری رو به فزونی نمود تا این‌ که مجموعه های عظیم و گران‌قدری چون «کتب اربعه» تالیف گشت و پس از آن شروح بسیاری بر آن‌ها نوشته شد و در ادامه آن در قرن 11 هجری کتاب گران‌سنگ «تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه» توسط مولف بزرگوار شیخ حر عاملی نگارش یافت.
اهمیت این کتاب نزد فقهای عظام شیعه و کثرت مراجعه به آن، ما را بر آن داشت تا با استفاده از فن‌آوری‏های روز، با پژوهشی جامع بر این کتاب و ارائه نرم افزار «فرهنگ موضوعی وسائل الشیعه» دسترسی محققان و پژوهشگران را به این کتاب، آسان و سریع نماییم

اهمیت کتاب وسائل الشیعه

این کتاب در جریان تدوین حدیث و در راستای تلاش های عالمان و محدثان از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است؛ بطوری که پس از 20 سال تلاش مستمر و کوشش پیاپی مرحوم شیخ حر عاملی در گردآوری احادیث و تنظیم آن، بزودی آوازه اش در محافل علمی و حوزه های دینی پیچید و همگان آن را به مطالعه گرفته و پسندیدند. اکنون پس از قرن‌ها شاهد آنیم که حوزه های علوم اسلامی، محققان، فقیهان و طالبان علم آن را در پیش روی دارند، و در مراحل عالی اجتهادی و تدوین کتب حوزوی(در مراحل عالی اجتهاد) از آن استفاده می‌کنند.
از ویژگی ها و امتیازات این کتاب بر سایر کتب حدیثی موجود می توان به موارد زیر اشاره نمود:
1. رده بندی کتاب بر اساس کتاب‌ها و ابواب فقهی معهود و برگرفته از کتاب شرایع الاسلام و آسان سازی جستجوی جستجوگران و سهولت دسترسی به مقصود.
2. گردآوری تمام احادیث مرتبط با یک موضوع در یک مجموعه، حتی اگر روایتی در ابواب دیگر بگونه ای با روایت معهود در ارتباط بوده، با عباراتی چون «تقدم ما یدل علیه»؛ «یأتی ما یدل علیه» به آن اشاره داشته است.
3. تجمیع اسانید: بدین سان که اگر متنی را در یک مصدر و یا مصادر متعدد به دو سند همگون با اندکی اختلاف یافته، اسناد را تلفیق کرده و از تکرار آن اجتناب ورزیده است.
4. در روایاتی که تا حدودی همگون بوده اند، پس از آگاهی به موارد اختلاف از تکرار آن‌ها خودداری شده است.
5. چون مؤلف دست کم سه بار کتاب را نگاشته است؛ لذا در آخرین مرحله، گاهی توضیحات سودمندی را در رفع ابهام از سند یا متن حدیث ذکر نموده و بدین سان شرحی اجمالی برای برخی از روایات ارائه داده است.

انگیزه شیخ حر در تالیف وسائل الشیعه

مرحوم شیخ در مقدمه کتاب وسائل الشیعه به نقد و بررسی کتب موجود پرداخته و در پایان انگیزه خود را ازتدوین این کتاب، این‌گونه بیان می کند:
«... کسی که کتب حدیث را مطالعه نموده و احادیث آن را بررسی کند و به سخن مؤلفان توجه کند؛ چنین احساس می کند که گاه این کتب تطویل زیاده دارد و گاهی مؤلفین برای یک حدیث تاویلات دور درازی ارائه داده اند که دستیابی به مطالب آن را دشوار می سازد. گاه کتابی که مدعی احادیث فقهی است از احکام فقهی چیزی بیان نفرموده و از بیان بسیاری از مسائل شرعی غافل شده است.»
مرحوم شیخ پس از این انتقاد می فرماید: «شوق تهذیب علم و آسان سازی کار تصمیم نهایی را بر می-انگیخت تا سرانجام بارها استخاره کردم و فرمان الهی را بر انجام آن یافتم». سپس با اشاره به نحوه و کلیات روش خود در تالیف، خط مشی تدوین این کتاب را چنین ترسیم می کند:
«احادیث غیر فقهی و یا روایات و اخبار طولانی و ادعیه و مجموعه خطبه ها و زیارات منقوله از ائمه را ترک نموده و احادیث و روایات فقهی را فقط از کتابهای مشهوری که شیعه جز به آنها عمل ننموده و تنها به آنها مراجعه می کند، نقل کردم از طولانی شدن احادیث اجتناب نموده و در این زمینه به شیخ طوسی و صدوق اقتدا نمودم ضمن آنکه اسناد احادیث را در آخر کتاب آوردم.»

ضرورت تولید این نرم‌افزار

ويژگى‏ها و قابلیت های خاص این کتاب موجب شد تا بخش حدیث مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى جهت اطلاع‏رسانى بهتر از محتوای کتاب، با تحلیل متن آن، موجبات تسهیل در دستیابی آسان دانش‌پژوهان به کلام اهل بیت و اسباب لازم برای دقت بیشتر اندیشوران صاحب نام در امر تحقیق و فهم بهتر احادیث ناب اهل بیت عصمت و طهارت را فراهم سازد. بر همین اساس تصمیم به تهیه نرم افزار موضوعی وسائل الشیعه گرفت.

شمه ای از شرح حال مؤلف

محمد بن الحسن مشهور به «حر عاملی مَشغَری» که با 36 واسطه، نسبش به شهید و آزاد مرد حادثه کربلا، حر بن یزید ریاحی می رسد. وی درروستای مَشغَر یکی از بخش های منطقه جبل عامل در شب جمعه مصادف با نهم رجب المرجب سال 1033 متولد شد و پس از تحصیل مقدمات علوم دین در محضر پدر، عمو، برادران عالم و مادر دانشمند خود و فراگیری معارف اسلامی از اساتید و برجستگان عملی آن روز، چون علامه محمد باقر مجلسی و علامه ملا محسن فیض کاشانی و علامه سید حسن حسینی عاملی، به مقامات عالی علمی نائل شد.
وی پس از عمری مجاهدت و تلاش خستگی ناپذیر در راه احیای احادیث و معارف فقهی بلند شیعه، سرانجام در 21 رمضان المبارک 1104 ق در مشهد مقدس، به جوار رحمت حق شتافت و در یکی از حجره‌های اطراف صحن مطهر امام رضا علیه السلام و در نزدیک مدرسه میرزا جعفر به خاک سپرده شد.

مشرب اندیشه‌ای شیخ

از مطالعه کتاب های تاریخی زمان حیات وی بدست می آید که روش اخباری گری در بلاد اسلامی در این دوران، توسعه یافته بود و شیخ حر عاملی نیز در فقه، پیرو این مسلک بوده است و لکن بر خلاف علمای هم فکر خود چون شیخ یوسف بحرانی(ره) و ملا محسن فیض کاشانی(ره)، صاحب افکاری مخصوص به خود بوده و اعتدال را در این مسلک پیشه خود ساخته بود.
گر چه او هیچ گاه دست از اعتقاد خود بر نداشت؛ ولی هرگز در صدد نزاع شدید یا انتقاد تند و گزنده علیه اصولیان نبوده است و از این رو عموم دانشمندان شیعه او را در نهایت سلامت نفس و جلالت قدر و استواری نظر دانسته اند و همواره مورد توجه، تجلیل و تقدیر آنها بوده و جملگی بر بلندای فقهی و مقام فقاهت وی مهر تایید زده اند.

شیوه تحقیق

از آن‌جایی که در بین روش های رایج تحلیل متن، شیوه موضوعی بهترین روش استخراج مطالب و ارائه منظم آنها است، این برنامه به صورت معجم موضوعی تهیه و به جامعه پژوهشی عرضه می گردد. در ادامه پس از بیان مراحل کار توضیحی مختصر پیرامون شیوه پژوهش ارائه می گردد.
• چکیده نویسی
• نمایه سازی
• هماهنگ سازی
• استخراج تکواژه
• نظام های جانبی

چکیده نویسی

بدیهی است اين مهم در ابتدا با چكيده‏نويسى روايات آغاز گرديد و كليه مجلدات كتاب كه در آن زمان تنها نسخه انتشارات اسلامیه بود، در دستور كار گروه بزرگى از پژوهشگران حوزه علمیه قرار گرفت.
در مرحله نخست از مجلدات 20 گانه کتاب وسائل الشیعه چكيده‏نويسى گرديده و به طور ميانگين از هر حديث دو چكيده استخراج شد. تعداد اين چكيده‏ها كه بعدها نام موضوع را به خود گرفت، بالغ بر هفتاد هزار و هشتصد و پنجاه عنوان مى‏باشد.

نمایه سازی

در وهله بعد، محورهاى اصلى هر موضوع در قالب مدخل‏هايى مركب و دو ركنى به نام نمايه تعيين گرديد و برای هر موضوع به طور متوسط دو نمايه اختصاص يافت.
تعداد فراوان محققان چكيده‏نويس و نمايه ساز، حجم انبوه اطلاعات توليد شده، تنوع مضامين، تعدد برداشت‏هاى ممكن از هر روايت، و سایر عواملی که ذکر آنها تنها موجب یادآوری دشواری های کار می-شود، ضرورت افزودن مرحله‏هاى هماهنگ‏سازى در هر مرحله را آشكار ساخت و زمانى بسيار طولانى را به خود اختصاص داد.
البته بر ارباب فن روشن است که براى حفظ هماهنگى بيشتر و يك‌سانى افزون‌تر، از تعداد بسيار محدودترى از محققان بهره گرفته و این امر موجب طولانی شدن زمان توليد برنامه گردید.

استخراج تک ‌واژه

در مرحله بعد براى هر يك از نمايه‏ها، كليدى‏ترين واژه‏ها و اصطلاحات با نام كليدواژه‏ها ثبت گرديد كه اين واژگان، محورى‏ترين عناوين هر روايت به شمار مى‏روند و گرچه در روند توليد، در آخرين مرحله ثبت مى‏گردند؛ ولى در مسير بازيابى نخستين مرحله پژوهش را شكل مى‏دهند.
تعداد كليدواژه‏هاى وسائل الشیعه كه بالغ بر سيصد و هفت هزار و هفتصد عدد مى‏باشد، نشانگر انواع مسيرهاى بازيابى هر روايت است؛ يعنى اگر دستيابى به هر حديثى را از طريق كليدواژه، نمايه و موضوع تصور نماييم، در برنامه حاضر مى‏توان به بيش از سيصد هزار طريق مختلف به روايات دست يافت و با لحاظ تعداد احاديث وسائل الشیعه ؛ يعنى بطور متوسط براى رسيدن به هر حديث نه مسير مختلف در اختيار داريم.
از سوى ديگر اين تعداد انبوه در فهرست كليدواژه‏ها در ضمن پنج هزار و سيصد و چهل و دو اصطلاح غير مكرر مندرج شده كه بخوبى ميزان بالاى هماهنگى واژگان را به نمايش مى‏گذارد.

نظام های جانبی

از آن‌جا كه معجم موضوعى، فرهنگى مفهومى و معنا محور است؛ تعدد معانى واژگان و دلالت الفاظ متعدد بر معناى واحد از عللى بود كه تدوين نظام‏هاى مشتركات و مترادفات را الزامى مى‏ساخت.
در نظام مشتركات هر واژه به معانى مختلفى كه ممكن است از آن در برنامه حاضر اراده شوند، تفكيك مى‏گردد و در نظام مترادفات واژه‏هاى داراى معناى واحد به صورت ماشينى به واژه مرجح ارجاع داده مى‏شوند.
دقت در ثبت كليدواژه‏ها در عين آن‌كه مانع از همسان‏سازى مفاهيمى متفاوت بود كه داراى اختلافات معنايى دقيقى مى‏باشند؛ ولى لزوم ارجاع بين چنين واژه‏هايى نظام مرتبطات را بنيان نهاد و ضرورت ارجاع مفاهيمى كه در معجم استخراج نشده بودند به معانى متقارب موجود، مرتبطات محض را پديد آورد.
برای جستجوی كامل‌تر پیرامون یک مفهوم و در حوزه معنایی خاص در كنار اصطلاح اصلى، استفاده از مفاهيمی وابسته در فهرست مرتبطات ضروری می نمود که پایه تدوین مرتبطات را پی ریزی نمود.

روش استفاده

در مسير بازيابى، کلید واژه ها نخستين مرحله پژوهش را شكل مى‏دهند؛ يعنى در هر تحقيقى بايد كليدى‏ترين و اصلى‏ترين محور هر خواسته را تعيين نمود و به اصطلاحى‏ترين شكل رايج بيان كرد و سپس اين واژه را در فهرست كليد واژگان جستجو نمود. پس از يافتن كليدواژه مقصود با انتخاب آن به فهرستى از نمايه‏ها دست خواهيم يافت كه هر يك به سبب داشتن قيدى افزون‌تر، نسبت به كليدواژه اصلى، مجموع روايات مربوط به آن كليدواژه را به گروه هاى كوچكتر تقسیم مى‏كنند. با يافتن يك يا چند عنوان مورد نظر و با انتخاب آن‌ها فهرستى از موضوعات آشكار خواهد گرديد كه هر يك از روايتى استخراج گشته‏اند و انتخاب هر كدام كاربر را به نشانى و متن كتاب وسائل الشیعه منتقل خواهد ساخت.
گرچه پديد آورندگان اين اثر به بسيارى از كاستى‏هاى معجم حاضر آگاهند؛ اما از تمام پژوهشگران و كاربران تقاضاى مساعدت دارند تا با ارسال خطاها و ايرادها و يا نقایص برنامه، مسئولان را در تقويت و اصلاح اين نرم‏افزار يارى نمايند. برخى از كاستى‏هايى كه هم اكنون در صدد برطرف ساختن آن مى‏باشيم و اميد است در قالب نسخه‏اى جديد به زودى به كاربران عرضه گردد، عبارتند از:
1- در صورت تكرار روايتى در كتاب، هر مورد به صورت جداگانه موضوع بردارى شده؛ ولى همان معناى واحد ممكن است با الفاظى متفاوت بيان شده باشند؛ هر چند كوشيده‏ايم نمايه‏ها و كليدواژه‏ها را تا حد ممكن يكسان كنيم.
2- موضوعات روايات به آغاز حديث ارجاع مى‏دهند؛ پس از آن‌جايى كه ممكن است موضوع مورد نظر از بخش‏هاى پايانى روايات طولانى، استخراج شده باشد، بايد براى يافتن متن متناظر تمام روايت را مطالعه نمود. و امید آن داریم تا در نسخه بعد با اصلاح آدرس موضوعات و اتصال آن به نقطه مورد نظر راه دسترسی پژوهش‌گران را آسان تر سازیم.
3- درك معانى بلند سخنان معصومان(ع) و عرضه آن‌ها در قالب موضوعاتى موجز و گويا؛ بويژه در حجمى چنين فراوان، خالى از خطا نخواهد بود؛ ولى حتى اگر استخراج موضوعات و ارتباط آن‌ها با متن روايات محل تامل محققان باشد، اطلاعات برنامه عرضه كننده نظامى الفبايى از معارف دينى و سلسله روابط درونى مفاهيم مذكور است كه خود مى‏تواند به عنوان دست‌آوردى مستقل به كار آيد.
4- با توجه به این‌که دو نسخه چاپی از این کتاب در بازار نشر موجود است، فیش های موضوعی به هر دو نسخه آدرس دهی شده و لکن با توجه به امکانات فنی در نسخه فعلی تنها اتصال کتاب با نسخه آل البیت برقرار گردیده و ان‌شاء الله در نسخه های بعدی به نسخه اسلامیه نیز متصل خواهد شد.
اينك پس از گذشت چندين سال از آغاز اين تلاش، بحمدالله مجموع اطلاعات فوق در قالب نرم‏افزارهاى فرهنگ موضوعى مركز به مشتاقان عرضه می‌گردد كه خود، دست‌آورد تلاشى طولانى در طراحى و توليد برنامه‏اى قدرتمند در عرصه فرهنگ‏هاى موضوعى است.