دانشنامه تفسیر صافی

معرفی اجمالی دانشنامه تفسیر صافی

پژوهش‌های حوزه علوم اسلامی بیش از هر چیز بر متون و منابع برجای‌مانده از عالمان و اندیشمندان دینی تکیه دارد. آثار مکتوب دانشمندان اسلامی، دست‌مایه اصلی پژوهشگران برای تداوم کوشش‌های علمی و گشودن افق‌های تازه در ساحت دین‌ورزی و گسترش فرهنگ دینی است. با روی کار آمدن فناوری‌های جدید اطلاعات و ارتباطات مانند رایانه و اینترنت، اندیشه استفاده از این فناوری‌ها برای فراهم آوردن دسترسی آسان‌تر به منابع علمی حوزه علوم اسلامی نیز پدید آمد. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در سال ۱۳۶۸ با هدایت و اشراف رهبر معظم انقلاب اسلامی با همین انگیزه پایه‌گذاری شد و تا امروز بخش چشمگیری از متون و منابع اسلامی را در قالب نرم‌افزارهای علوم اسلامی و وب‌سایت‌ها و کتابخانه‌های دیجیتال به جامعه پژوهشی کشور عرضه کرده است. 
ابزارها و امکانات پژوهشی گسترده و متنوع نرم‌افزارهای علوم اسلامی، دشواری‌های بسیاری را از پیش روی محققان دینی برمی‌دارد و فرایند پژوهش را شتاب چشمگیری می‌بخشد. سی‌ویک سال از آغاز کار مرکز تحقیقات می‌گذرد و این مرکز تاکنون با دست‌مایه قرار دادن منابع مهم در موضوعات مختلف علوم اسلامی، صدها نرم‌افزار پژوهشی در قالب‌های مختلف طراحی، تولید و منتشر کرده است و همچنان طرح‌هایی برای تولید نرم‌افزارهای علوم اسلامی در دست اجرا دارد. طراحی و تولید «دانشنامه تفسیر صافی»، از جمله طرح‌های مرکز تحقیقات است. نرم‌افزار «دانشنامه تفسیر صافی»، یکی از تازه‌ترین نرم‌افزارهای قرآنی است که مرکز تحقیقات در دست تولید دارد.

معرفی تفسیر صافی
«الصافی فی تفسیر القرآن» که به تفسیر صافی شهرت یافته، از مهم‌ترین تفسیرهای اجتهادی - ‌روایی شیعه در قرن یازدهم هجری است. این تفسیر به دلیل اختصار و جامعیت، در دوره‌های مختلف با اقبال محققان دینی روبه‌رو بوده و به دلیل ارزش و اعتبار آن در نزد عالمان حوزوی، ترجمه و شرح و تعلیقه‌های زیادی به خود دیده است. مؤلف تفسیر شریف صافی، ملا محسن بن مرتضی، مشهور به فیض کاشانی یا ملا محسن فیض کاشانی (977-1058ش/1007ـ1091ق)، از عالمان بزرگ شیعه در قرن یازدهم و از مشایخ علامه مجلسی (درگذشته 1110ق) است. 
ملا محسن فیض کاشانی مانند پدرش که از عالمان طراز اول زمان خود بود، از خاندان علم و فضیلت بشمار آمده است. فیض پس از مهاجرت از قم به شیراز، در درس ماجد بحرانی (درگذشته 1028ق) حاضر شد و پس از بازگشت به قم نزد ملاصدرای شیرازی (979-1045ق) شاگردی کرد و در نهایت داماد او شد. او فقیه، حکیم، متکلم، مفسر، محدث، شاعر و ادیب بوده و کتاب‌های متعددی در تفسیر قرآن، حدیث، اخلاق و فقه و غیر آن تألیف کرده است.
 
روش تفسیری فیض
فیض کاشانی با بررسی ده‌ها کتاب حدیثی و گزینش احادیث مربوط به آیات قرآن کریم تلاش کرده است تا بیان‌های تفسیری اهل‌بیت(ع) را جمع‌آوری کند و پاسخی به درخواست مطالبات علوم اهل‌بیت دهد. کار وی به جمع‌آوری احادیث خلاصه نمی‌شود؛ زیرا افزون بر اینکه در مواردی به شرح و توضیح آنها و در صورت نیاز به رفع ابهام و یا جمع میان احادیث به‌ظاهر ناهمگون پرداخته، آیات فراوانی را با اجتهاد خود تفسیر کرده است. به این ترتیب، روش تفسیری او اجتهادی - ‌روایی است.
 
ساختار تفسیر صافی
«تفسیر صافی» افزون بر مقدمه معمول در آغاز کتاب، دارای دوازده مقدمه در باب احادیث مختلف مربوط به قرآن و روش تفسیری مؤلف است. هدف از نگارش کتاب، بیان احادیث تفسیری اهل‌بیت(ع) در ذیل آیات قرآن است. اما قبل از آن همواره اندکی در تبیین معنای ظاهر آیه سخن می‌گوید و این بیان‌ها را به‌طور عمده از تفسیر بیضاوی، معروف به «أنوار التنزیل و أسرار التأویل» گزینش کرده است. 
مرحوم فیض، مطالب غیر روایى خود را در شأن نزول، لغت، قرائت و اعراب آیات غالبا از تفسیر بیضاوى اخذ کرده است و این شیوه اى است که خود در مقدمه دوازدهم، به آن اشاره کرده است (بدون نام بردن از تفسیرى خاص). در تطبیق اجمالى مطالب غیر روایى تفسیر صافى با تفسیر بیضاوى، که با مقایسه سه قسمت از ابتدا، وسط و انتهاى هر جلد، به میزان حدود 10 آیه در هر مورد و آیات پراکنده دیگر از هر جلد، صورت گرفت، می‌توان تخمین زد که بیش از 90 درصد جملات غیر روایی تفسیر صافی از بیضاوی است. مصنف در این نقل، هیچ اشاره اى به منبع مطالب، ننموده است؛ در بعضى موارد با عنوان «قیل» و در اکثر موارد بدون این لفظ، مطالب را نقل مى نماید. بخش کمى از بیانات هم با تعبیر «أقول» از خود مصنف است که برخى از آنها رنگ‌وبوى تعابیر عرفانى را دارند.
 البته در نقل مطالب بیضاوى گاهى تعبیر جمله را تغییر داده؛ یعنی جمله اسمیه را به جمله فعلیه یا برعکس و فعل مضارع را به ماضى یا برعکس تبدیل کرده و در بسیارى از موارد نیز عین تعبیر را حفظ نموده است. منتها این بدان معنا نیست که وی همه مطالب تفسیر بیضاوى را نقل کرده، بلکه نقل ایشان گزینشى است؛ مثلا از یک فراز، تنها یک جمله را که لازم مى دیده، آورده است.
چنان‌که مصنف در مقدمه دوازدهم بیان کرده است، تا وقتى روایتى موجود بوده، سراغ قول مفسران نرفته است؛ به همین جهت نقل او از تفسیر بیضاوى، پس از اتمام تفسیر منسوب به امام حسن عسکرى(ع)، بیشتر و نمایان تر مى شود. بنابراین مطالب منقول از بیضاوى از لحاظ تنوع، شامل تفسیر فرازهایى از آیات، معانى الفاظ و لغات، بیان قرائت ها، شأن نزول، مطالب ادبى و مقدار کمى احادیث پیامبر(ص) مى شود.

دانشنامه صافى به زبان آمار
 تفسیر صافى، مجموعه اى است مشتمل بر مطالب مختلف؛ لذا فهرست هاى گوناگونى را مى توان از آن تهیه نمود؛ مانند: فهرست صفات و افعال خداوند، فهرست منابع، فهرست کتب آسمانى، اماکن، وقایع و حوادث، فرق و ادیان، قبائل و امم، فهرست اشخاص (انبیا، صلحا و...)، فهرست قرّاء، فهرست سوره هاى مکى و مدنى و فهرست هاى دیگر.
درباره این تفسیر، به کمک شیوه نرم‌افزارى، مى توان آمارهایی از این قبیل را نیز ارائه نمود:
1.    در تفسیر روایى: فرازها و کلمات آیات حدود 7300 مورد.
2.    در تفسیر بیانى (غیر روایى): فرازها و کلمات حدود 7000 مورد.
3.    در بیان معناى کلمات به شیوه معجم لغوى: حدود 4000 مورد.
4.    مطرح کردن مباحث فقهى: در مورد 370 آیه.
5.    مطرح کردن مباحث ادبى (اعراب، تجزیه و ترکیب، بلاغت): در مورد 734 آیه.
6.    مطرح کردن اختلاف قرائت: در 1160 مورد.
7.    نقل روایات شأن نزول: 320 مورد.
8.    نقل بیان هاى شأن نزول: 245 مورد.
9.    نقل روایات فضائل سور و آیات: 211 مورد (هفت مورد غیر روایى).
10.    استدلال و استشهاد، به آیات یا در مورد آیات: 2200 مورد.
11.    تعریف مفاهیم: حدود 110 مورد. 
12.    مطرح کردن وجه تسمیه: 147 مورد.
13.    اظهار نظر درباره روایات: حدود 315 مورد.
14.    مطرح کردن مصادیق ناسخ و منسوخ: 136 مورد.

منابع روایى تفسیر صافى
مرحوم فیض در نقل روایات از منابع تفسیرى و غیر تفسیرى متعددى استفاده کرده است. روایات را با ذکر مرجع بدون سند بیان کرده که این بیانگر نگرش خاص وی به اسناد احادیث است؛ چنان‌که در مقدمه دوازدهم (1/77) تصریح کرده است که ما اخبار را به شیوه دیگری تصحیح می‌کنیم. البته وی در آنجا شیوه مورد نظرش را توضیح نداده است، ولی شیوه مزبور عبارت است از تصحیح احادیث بر اساس متن؛ یعنی متن از چنان غنای محتوایی برخوردار باشد که نتوان آن را به غیر معصوم نسبت داد.
وی در بعضی موارد فقط به نقل فراز مورد نظر اکتفا کرده و از نقل بقیه روایت اجتناب نموده و گاهى نیز به تحلیل یا جمع یا توجیه روایات پرداخته است.
در نقل از تفسیر منسوب به امام حسن عسکرى(ع)، به دلیل کثرت نقل، در غالب موارد اشاره به تفسیر نمى‌کند، اما در مقدمه دوازدهم مى فرماید: در سوره بقره اغلب تفسیر ما از تفسیر منسوب به امام حسن عسکرى(ع) است. به همین جهت بدون یاد کردن از آن، روایات را نقل مى‌کند.
در این میان، گاه عین عبارات تفسیر را مى آورد، گاهى اندکى را حذف و بقیه را مى آورد و گاهى نیز نقل به معنى مى‌کند.
مرحوم فیض در مورد نقل روایات در مقدمه دوازدهم مى فرماید: در جایى که روایات هم‌معناى زیادى وجود دارد، جامع ترین آنها را نقل نموده و از ذکر دیگر روایات به دلیل اختصار، صرف نظر کرده ایم و گاهى به کثرت آن اشاره داشته ایم. در جایى که روایات مختلف وجود دارد، اصح، احسن و اعم آنها را انتخاب کرده و نقل مى‌کنیم و در مواردى نیز به موارد اختلاف اشاره می‌نماییم.
منابعى که مرحوم فیض از آنها نقل روایت نموده با تعداد موارد نقل به شرح ذیل مى باشد (این منابع بر اساس گستره نقل مرتب شده است): 
1.    تفسیر امام حسن عسکرى(ع): تقریبا اغلب تفسیر.
2.    تفسیر قمى: 2400 مورد.
3.    تفسیر مجمع البیان: 1450 مورد.
4.    کافى: 1350 مورد.
5.    تفسیر عیاشى: 1300 مورد.
6.    ثواب الأعمال: 220 مورد.
7.    فقیه صدوق: 200 مورد.
8.    علل الشرائع: 180 مورد.
9.    احتجاج: 160 مورد.
10.    عیون أخبار الرضا(ع): 160 مورد.
11.    توحید صدوق: 150 مورد.
12.    جوامع الجامع: 145 مورد.
13.    خصال: 145 مورد.
14.    معانی الأخبار: 135 مورد.
15.    کمال الدین: 110 مورد.
16.    تهذیب طوسى: 110 مورد.
17.    مجالس: 90 مورد.
18.    نهج البلاغه: 55 مورد.
19.    امالى طوسى: 45 مورد.
20.    بصائر الدرجات: 45 مورد.
21.    مناقب ابن شهرآشوب: 45 مورد.
22.    مصباح الشریعة: 40 مورد.
23.    قرب الإسناد: 30 مورد.
24.    روضة الواعظین: 23 مورد.
25.    الخرائج و الجرائح: 15 مورد.
26.    عوالى اللئالی: 15 مورد.
27.    ارشاد مفید: 8 مورد.
28.    اعتقادات صدوق: 8 مورد.

و برخی منابع دیگر
بنابراین بیشترین استفاده را در روایات از تفسیر قمى، تفسیر عیاشى، کافى و تفسیر مجمع البیان نموده است.
 
تعریف برنامه 
دانشنامه تفسیر صافی، دانشنامه‌ای دیجیتالی است که با ساختار درختواره‌ای عرضه می‌شود و زمینه دسترسی به متن تفسیر صافی با دسته‌بندی‌های موضوعی گوناگون و امکان جستجوی ساده و پیشرفته را فراهم خواهد ساخت.
 
اهداف و ضرورت 
تفسیر صافی به‌عنوان یکی از منابع مهم تفسیری شیعه، جایگاهی ویژه در پژوهش‌های اسلامی دارد و استفاده از فناوری دیجیتال برای دسترسی آسان و کاربردی به مطالب و مباحث آن، ضروری به نظر می‌رسد. نرم‌افزار دانشنامه تفسیر صافی، با دسته‌بندی‌های مختلف و امکان جستجوی ساده و پیشرفته، امکان دسترسی ساده و آسان به این منبع تفسیری را برای پژوهشگران فراهم می‌سازد.
 
مخاطبان برنامه 
پژوهشگران حوزه علوم اسلامی، اعم از اساتید و طلاب حوزه‌های علمیه و دانشجویان رشته‌های تفسیر و علوم قرآن، از مخاطبان این برنامه می‌باشند.

محتوای نرم‌افزار

• متن کتاب 5 جلدی تفسیر صافی، اثر حکیم، محدث و مفسر، محمد بن شاه‌مرتضی، ملقب به ملا محسن فیض کاشانی
• طبقه‌بندی مطالب کتاب تفسیر صافی به صورت درختواره‌ای در سه شاخه اصلی: اعلام، علوم قرآن و نمایه‌ها، به صورت ذیل: