اسناد شیخ صدوق رحمه الله

دربــاره اسناد شیخ صدوق رحمه الله

فرهنگ اسناد كتب شيخ صدوق‏

نكه عمده فعاليت پژوهشى گروه رجال در بخش اسناد ويژه صورت گرفته است جهت آشنايى كاربران با ويژگى هاى اين اسناد، توضيحات كوتاهى ارائه مى گردد.

اسناد ويژه عبارتند از:

• اسناد عطفى‏
• اسناد تحويلى‏
• اسناد تعليقى‏
• اسناد مشتمل بر ضمير
• اسناد اشاره‏اى‏
• اسناد تذييلى‏

پردازش زبان طبيعى در قلمرو رجال گرچه بسيار مشكل است، اما از جهت اينكه كلمات، جنبه تخصصى دارند و يافتن معنى كلمات مشترك لفظى ساده‏تر است، آسان‏تر از زبان طبيعى مى‏باشد.

گرچه تكنيك‏هاى زيادى براى نمايش دانش وجود دارد، ولى در اينجا براى نخستين بار با يك شيوه ابتكارى، نمايش دانش در "اسناد ويژه" را مطرح مى‏نماييم:

1- اسناد عطفى‏

سندى كه در آن حرف عطف به كار رفته بر دو قسم است:

1-1 عطف عادى: عطف يك راوى (يك طبقه( بر يك راوى )يك طبقه).

در اين‏گونه اسناد، سند به دو يا چند سند تبديل شده، با علامت عطف در محل حرف عطف مشخص شده است.

مراد از سند عطفى در تمام قسمت‏هاى اين برنامه تنها اين قسم است مگراينكه تصريح به خلاف شود.

2-1 عطف غير عادى: ساير انواع عطف كه به آن تحويل يا حيلوله گفته مى‏شود.

تبصره: نوع ديگرى از عطف در اسناد ديده مى‏شود كه در آن به‏جاى حرف واو عاطفه، حرف "أَوْ" به كار رفته كه به آن عطف ترديدى گفته مى‏شود. در اين مورد سند به دو يا چند سند تفكيك شده و با علامت "عطف ترديدى" مشخص شده است.

2- اسناد تحويلى‏

نوعى سند عطفى كه در آن عطف عادى نباشد و به‏جاى عطف يك طبقه بر يك طبقه، مثلاً دو طبقه بر دو طبقه عطف شود، "سند تحويلى" خوانده مى‏شود.

اين‏گونه اسناد به دو يا چند سند ساده تفكيك شده و در نتيجه كلماتى چون جميعاً و كلّهم حذف شده و در آغاز هريك از اسناد تفكيك‏شده، علامت "تحويل" ذكر شده است.

توضيح بيشتر: در اسناد تحويلى معمولاً تعداد طبقات معطوف و معطوف‏عليه مساوى است؛ مثلاً دو طبقه بر دو طبقه عطف شده است، ولى گاه تعداد طبقات معطوف و معطوف‏عليه مختلف است.

تذكر!

گاه در سند، چند حرف عطف ديده مى‏شود كه ممكن است همه از يك نوع، مثلاً همه عطف عادى يا همه عطف تحويلى باشند و ممكن است برخى عطف عادى و برخى عطف تحويلى باشند.

تبصره: گاه در اسناد تحويلى به‏جاى حرف عطف "واو"، حرف عطف "أَو"، به كار رفته كه آن را "تحويل ترديدى" مى‏خوانيم.

3- اسناد تعليقى‏

حذف نام يك يا چند راوى از آغاز سند بدون اينكه به قسمت محذوف با كلماتى همچون "بهذا الاسناد" يا با ضمير اشاره شود.

قسمت حذف‏شده، گاه:

1 - در سند قبل مى‏باشد.

2- در مشيخه كتاب يا در تأليفى مستقل آمده است (مانند اكثر تعليق‏هاى "فقيه" [متصل حكمى‏]).

3-  در جايى نيامده است.

مراد از تعليق در برنامه كنونى تنها قسمت اول آن مى‏باشد (مگر با تصريح به خلاف). در سند برنامه قسمت محذوف سند در آغاز آن افزوده شده و در پايان اين قسمت علامت "تعليق" نهاده شده است؛ بنابراين اسنادى كه در كتاب، معلّق مى‏باشند، در اين برنامه از اسناد متصل به شمار مى‏آيند.

توضيح بيشتر: گاه سند هم تعليقى است و هم تحويلى؛ در اين صورت ممكن است تحويل يا در قسمت محذوف سند رخ داده باشد يا در قسمت موجود آن و يا در هر دو، و چه بسا در يك سند علاوه بر تعليق، چند تحويل تودرتو وجود داشته باشد.

4- اسناد مشتمل بر ضمير

گاه در اصل سند، به‏جاى نام راوى، ضمير به كار رفته است كه بر دو گونه است: ضمير عادى و ضمير غير عادى.

در اين برنامه، ضمير به مرجع خود بازگردانده شده و با علامت ضمير عادى يا ضمير غير عادى (پس از نامى كه در اصل ضمير بوده است) به اصل سند اشاره شده است.

ضمير غير عادى: چنانچه ضميرى كه در اول سند است به وسط سند قبل بازگردد يا بين ضمير و مرجع آن فاصله شود، ضمير غير عادى مى‏باشد؛ خواه قرينه‏اى در خود سند بر مرجع ضمير باشد يا نباشد و خواه ارجاع ضمير به اول سند قبل ممكن باشد يا نباشد.

تذكر!

در سندى كه ضمير آن به وسط سند قبل برگردد، تعليق صورت گرفته، قسمت نخست آن به اعتماد سند قبل حذف شده است.

توضيح بيشتر: گاه سند علاوه بر ضمير، داراى تحويل نيز مى‏باشد.

5- اسناد اشاره‏اى‏

حذف تمام يا قسمتى از آغاز سند به اتكاء اسناد قبل و اشاره به آن با عباراتى نظير: "بهذا الاسناد".

در برنامه قسمت محذوف را به سند افزوده و با علامت "اشاره" در پايان قسمت افزوده‏شده، به اصل سند تذكر داده‏ايم.

گفتنى است كه مراد از اشاره در اين برنامه مواردى است كه در اسناد قبل (و در موارد نادر در اسناد بعد) به قسمت محذوف اشاره شده باشد، ولى اگر قسمت محذوف در مشيخه "فقيه" باشد، ما قسمت محذوف را به سند نيفزوده‏ايم.

6- اسناد تذييلى‏

گاه در پايان يك روايت، به نقل ديگر همان روايت اشاره مى‏شود. در اين‏گونه موارد معمولاً تنها قسمت مختص سند در ذيل آورده شده و با عباراتى نظير "مثله" به اتحاد آخر سند با سند اصلى اشاره مى‏شود. ما قسمت آخر سند را نيز به سند ذيلى افزوده، در آغاز آن كلمه "تذييل" قرار داده‏ايم.