فرهنگ موضوعی تفاسیر

About فرهنگ موضوعی تفاسیر

سخن نخست:

در راستاي ارائه مفاهيم و علوم قرآني به تشنگان حقيقت و علاقه مندان به مطالعه آثار علوم قرآني، كتابهاي بسياري از سوي بزرگان و دانشمندان اين عرصه به رشته تحرير درآمده؛ آثاري كه هريك درخور ستايش بوده، راهگشاي جويندگان حقايق قرآني است. ولي آنچه كه در اين عصر بيش از هرچيز براي تحصيل كنندگان علوم مختلف اهميت دارد، دسترسي به منابع و آثار مورد نياز در كمترين زمان ممكن مي باشد؛ چيزي كه در حوزه ارائه آثار علوم قرآني نيز به آن توجه شايان گرديده؛ چرا كه مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي در طيّ همكاري با مركز فرهنگ و معارف قرآن (وابسته به دفتر تبليغات اسلامي)، به ارائه الكترونيكي آثار تفسيري شيعي و اهل سنت پرداخته است؛ شايان توجه مي باشد، در اين اقدام شايسته، تبديل موضوعات دسته بندي شده توسط مركز فرهنگ و معارف قرآن، به داده هاي الكترونيكي، و قابليت مهم اتصال موضوعات به متن تفاسير موجود در برنامه، از جمله امكاناتي مي باشد كه از سوي مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي براي استفاده كنندگان ارائه گرديده است. در ادامه به توضيح در رابطه با «برنامه هاي مركز فرهنگ و معارف قرآن»، و «سير پژوهش محتوايي و معرفي نرم افزار حاضر (فرهنگ موضوعي تفاسير)» مي پردازيم.

برنامه‏ هاى قرآن‏ پژوهى مركز فرهنگ و معارف قرآن

قرآن كريم، آخرين كتاب آسمانى، برنامه جامع راهبردى انسان به سوى تكامل، معجزه بزرگ پيامبر خاتم(صلّى الله عليه وآله)، ثقل اكبر، و منبع غنى و ابدي حكمت الهى به شمار مى ‏آيد؛ ولي جوامع اسلامى، از اين كوثر جارى و زلال، دور مانده و كام تشنه نسلهاى امت اسلام از چشمه هاي گوارا و بى‏ بديل آن محروم شده اند.

در بخشى از جوامع اسلامى، قرآن را با زيباترين نقشها و دلپذيرترين نواها، رواج داده‏اند، بى‏ آنكه سخن و پيام قرآن را بشنوند و بى‏ آنكه براى فهم آن، به خاندان وحى روى آورند؛ در بخشى ديگر از جوامع اسلامى، گرايش بسيار به حديث و آراء عالمان، زمينه ‏ساز غفلت از قرآن شده است؛ در حالي كه هر دو خلاف رهنمود صريح پيامبراسلام(صلّى الله عليه وآله) مي باشد كه فرمودند: «لَنْ يَفْتَرِقا حَتّى يَرِدا علىَّ الحَوْضَ». اگرچه همواره فرهيختگانى تلاش در رفع اين رويداد ناگوار داشته اند، اما با كمال تأسف بايد گفت كه اين امور بد حتى در حوزه‏ هاى علوم دينى نيز مشهود است.

مركز فرهنگ و معارف قرآنِ دفتر تبليغات اسلامى حوزه‏ علميه قم، از جمله مراكزى مي باشد كه با انگيزه طرح جدى قرآن در متن حوزه‏ ها و فراخواندن پژوهندگان و طلاب به تفكر هرچه بيشتر در مفاهيم ژرف قرآن تشكيل شده، براى برآوردن اين هدف، چندين برنامه را در دستور كار قرار داده است كه در ادامه به آنها اشاره مي شود:

1. . تفسير راهنما (تفسير ترتيبى قرآن)

نخستين گام مركز، با الهام از پژوهشها و كاوشهاى ارزنده و گرانبهاى حضرت آيت الله هاشمى رفسنجانى در زمينه قرآن برداشته شد. سبك بديع و نو معظّم ‏له در تدوين يك دوره كاملِ تفسير قرآن، در اين مركز تكميل و توسعه يافت، تا جايي كه مجموعه ‏اى از برداشتهاى قرآنى شكل گرفت، كه نتيجه نهايى آن، تهيه و تدوين تفسير راهنما گرديد.

در اين تفسير، شيوه‏ اى نو، جز آنچه در تفاسير ترتيبى ديگر به چشم مى ‏آيد، به كار گرفته‏ شده؛ يعنى، نخست، آيه و سپس آنچه كه از ظاهر آيه با كمك روايات و شأن نزول استفاده مى ‏شود، آمده است.

در حال حاضر، جلد هجدهم اين تفسير، منتشر شده، و اميد مى‏ رود به توفيق خداوند، در مدتى نه چندان طولانى، مجموعه اين تفسير ترتيبى، در اختيار اهل تحقيق قرار گيرد.

2. فرهنگ قرآن‏

اين برنامه، با هدف تدوين يك دوره كامل معجم موضوعى قرآن (كليد معارف قرآن)، با سبكى بديع و نو در حال تدوين مي باشد. در اين مجموعه، هر آنچه را كه بتوان از آيات قرآن كريم، با رعايت موازين تفسيرى قابل قبول، استنباط كرد، استخراج و به صورت موضوعى تدوين مى ‏شود. اين مجموعه، داراى 3000 عنوان اصلى بوده، مجلد نخست آن در دسترس علاقه‏ مندان قرار دارد. براى تكميل اطلاعات موضوعات قرآنى در رابطه با علوم جديد، انسانى و تجربى، گروه ‏هاى تخصصى متعددى تشكيل شده است.

3. اصطلاح نامه معارف قرآن‏

در جهت ايجاد هماهنگى و سامان بخشيدن به پژوهشها و اطلاعات قرآنى، «اصطلاح نامه معارف قرآن» در حال تدوين مي باشد. تعيين سرعنوانهاى موضوعى (كليد واژه) شناخته شده و مورد پذيرش، ايجاد نظام اطلاعات در حوزه‏ معارف قرآن، و تنظيم روابط منطقى موضوعات، اصول تدوين «اصطلاح نامه» را تشكيل مى‏ دهند. تدوين «اصطلاح نامه» پايان يافته، ويرايش نخست آن آماده انتشار است.

4. نمايه ‏سازى متون و منابع قرآنى‏

منابع و مداركى كه بر محور تبيين و تحليل موضوعات قرآن مجيد تدوين يافته، بسيار گسترده و متنوع است. شناسايى، طبقه ‏بندى و موضوع‏ نگارى اطلاعات اين مجموعه، از بايسته ‏هاى پژوهش بر محور قرآن كريم مي باشد. بر اين اساس، نمايه ‏سازى متون و منابع قرآنى در مركز فرهنگ و معارف قرآن شكل گرفته است. در اين بخش، ابتدا، تمامى منابع و مدارك قرآنى، شناسايى و طبقه‏ بندى مى‏شوند و سپس محتواى آنها بر اساس نظمى منطقى و در قالب سيستمى نظام ‏يافته و پيوسته، طبقه ‏بندى مى‏ گردند.

منابع و اسناد گردآمده در اين بخش، شامل تفسيرهاى جزء ها و سوره ‏هاى قرآن، كتابهاى موضوعى قرآنى، مجلات، مقالات و پايان‏ نامه ‏هاى قرآنى مي باشد.

اطلاعات نظام ‏يافته در اين بخش، علاوه بر كاربرد گسترده ‏اى كه براى همه‏ محققان و مراكز دين ‏پژوهى دارد، سرمايه پربارى براى پژوهشهاى جامع دينى و تدوين تفسير موضوعى خواهد بود. تاكنون بخش وسيعى از اين منابع، فهرست ‏نويسى و نمايه ‏سازى گرديده است.

5. دايرة المعارف موضوعات و مفاهيم قرآن‏

جايگاه خالى دايرة المعارف قرآنى متناسب با عظمت اين كتاب دينى و اين متن مقدس آسمانى، ناخوشايند مي باشد. آنچه تاكنون با اين نام ارائه گرديده، به منزله پيش ‏درآمدى بوده، كه در آرزوى ثبت گنجينه‏ اى بزرگ، به جا مانده است.

گستردگى محورهاى پژوهش در قرآن كريم، و ابعاد اين گنجينه بى ‏نظير، تدوين چندين دايرة المعارف تخصصى را مى‏طلبد. در اينجا، به شمارى از آنها اشاره مى‏شود:

1. دايرة المعارف نويسندگان و نسخه‏ هاى خطى قرآن؛‏

2. دايرة المعارف قرائت، قرّاء و حافظان قرآن‏؛

3. دايرة المعارف واژگان قرآن؛‏

4. دايرة المعارف علوم قرآن‏؛

5. دايرة المعارف تفاسير و مفسران قرآن‏؛

6. دايرة المعارف موضوعات و مفاهيم قرآن‏.

مركز فرهنگ و معارف قرآن، تدوين دايرة المعارف قرآن در محور علوم، موضوعات و مفاهيم را از سال 1375ش در دستور كار خود قرار داد كه پس از انجام دادن بررسيها و كارشناسيهاى لازم، طرح «دايرة المعارف قرآن كريم»، تهيه، و پس از آماده شدن امور، به طور جدى، كار آن از سال 1377 آغاز شد. شايان توجه مي باشد، جلد نخست و دوم آن در آستانه‏ نشر قرار دارد.

6. تفسير موضوعى قرآن‏

از جمله اهداف مركز، تهيه تفسير موضوعى جامعى است كه از سيستم موضوع ‏بندى قانونمند و منطقى برخوردار باشد. برنامه ‏هاى انجام‏ يافته در مركز، راه دستيابى به اين تفسير جامع را نزديكتر نموده است.

7. پژوهشهاى نوآمد

براى پاسخگويى به نيازهاى روز جامعه و پرداختن به مباحث نو قرآنى، گروه «پژوهشهاى نوآمد» با واحدهاى: «پاسخ به پرسشهاى قرآنى»، «پاسخ به شبهات قرآنى» و «كارشناسى و انجام دادن پژوهشهاى جديد قرآنى» تأسيس شد.

8. فرهنگ موضوعى تفاسير قرآن‏

بى ‏ترديد يكى از ذخاير فرهنگ اسلامى، مجموعه كتابهاى تفسيرى مي باشد. در اين مجموعه گرانسنگ، به تناسب زمان، نيازها و دگرگونى شرايط، صدها موضوع از مسائل گوناگون علوم انسانى مورد بحث و بررسى قرار گرفته است. كتابى را نمى‏توان يافت كه به اندازه كتاب مبارك قرآن، بر آن تفسير نگاشته باشند، آن هم با نگرشهاى متفاوت و از ديدگاه مذاهب مختلف. جدا از تك ‏نگاريها، برخى، تا به امروز تعداد تفاسير كامل قرآن را، بيش از 3000 دوره ذكر كرده‏اند.

شايان توجه مي باشد، جايگاه، جامعيت و محتواى پژوهشهاي عالمانه مفسران گران ‏قدر، مجموعه كتابهاى تفسيرى را از مهمترين منابع دين ‏پژوهى قرار داده است، تا جايي كه اين مجموعه‏ علمى ـ دينى، همواره، بيش از منابع ديگر مورد مراجعه محققان قرار دارد؛ البته تنوع و گستردگى اطلاعات از يك سو، و حجم موضوعات در كتابهاى تفسيرى از سوى ديگر، دستيابى به اطلاعات اين منابع را با دشوارى رو‏برو كرده، و آنچه بر اين دشوارى افزوده، نبود فهرستى جامع و طبقه‏ بندى شده از موضوعات مجموعه تفاسير مي باشد.

تاكنون در زمينه طبقه ‏بندى اطلاعات و موضوعْ‏ْْْْْْْ نگاري تفاسير، كارهايى انجام گرفته است، اما اين تلاشها داراي دو ضعف اساسى هستند:

1. آنچه در اين زمينه به چاپ رسيده، افزون بر اينكه با نياز استفاده ‏كنندگان از اين مجموعه ‏ها متناسب نيست، تنها براى تعداد بسيار محدودى از تفسيرها نوشته شده است. ضمن اينكه تفسيرهاى رايج، در يك مجموعه فهرست نشده اند.

2. در كارهاى انجام‏ْ گرفته، اصول اطلاع ‏رسانى و طبقه‏ بندى موضوعات رعايت نشده است.

اين در حالي مي باشد كه فرهنگ موضوعى تفاسير، با تأييدات الهى، اين دو مشكل را نداشته، در كنار مشتمل بودن بر تفاسير گوناگون، بر اساس اصول اطلاع ‏رسانى تدوين گرديده است. اميد مى‏رود تا كاستيهاى آن، با يادآوريهاى صاحب‏ نظران برطرف شود.

سير پژوهش و تدوين كتاب «فرهنگ موضوعى تفاسير»

در راستاي تحقق و تدوين فرهنگ موضوعي تفاسير، فعاليتهاي گسترده و گوناگوني شكل گرفته است كه در ادامه به تبيين آن مي پردازيم:

الف ـ تدوين آيين ‏ْنامه موضوع‏ نگارى‏:

براى تبيين روش متناسب با اهداف طرح موضوع ‏نگارى، ابتدا آيين ‏نامه ‏اى مبتني بر اين مطلب تدوين گرديد كه در كنار ارائه روش به پژوهشگران، موضوعات، برابر اصول و ضوابط انتخاب و ثبت شوند.

ب ـ تشكيل گروه ‏هاى پژوهشى‏:

با توجه به حساسيت مرحله موضوع ‏ْنگارى، گروه ‏هاى پژوهشى تشكيل گرديد تا موضوع ‏نگارى به دست گروه محققان انجام گيرد.

ج ـ شكل ‏گيرى گروه كنترل و بازبينى:‏

در جهت تكامل و هماهنگى موضوع ‏نگارى، كارگروه كنترل شكل گرفت. در اين قسمت، موضوعات و اطلاعات ثبت شده، از نظر برابرى با آيين ‏نامه و متنِ مورد پژوهش، مورد بازبينى قرار گرفت.

د ـ نظام‏ بخشى و ساماندهى:‏

موضوع‏ نگارى از صد دوره متن تخصصى تفاسير قرآن، از يك سو به دليل تفاوت با انديشه‏ ها و ذهنيات پژوهندگان، و از سوي ديگر به جهت فاصله‏ زمانى آغاز تا پايان يافتن طرح، به صورت طبيعى تنوع گسترده‏ اى را در موضوع‏ نگارى به وجود آورده بود كه اين گوناگوني، نظام ‏بخشى و ساماندهى اطلاعات را مى ‏طلبيد. از اين رو، براي «تعيين جايگاه موضوعات فرعى و چند سويه»، «شناخت پيوندهاى معنايى موضوعات»، «عنوانهاى وابسته و پيوسته و شناساندن آنها به جستجوكنندگان» و «تنظيم اصولى و منطقى مجموعه اطلاعات»، كارگروه نظام ‏بخشى اطلاعات تشكيل شد.

دامنه پژوهش

گفتني است، از ميان تفاسير متداول و رايج، ابتدا صد دوره تفسير كامل در اولويت قرار گرفته است كه در فرهنگ موضوعي تفاسير، موضوعات بيست دوره تفسير ارائه مى‏شود. نكته مهم اينكه، در گزينش تفاسير، بدون آنكه گرايشهاى مذهبى نويسنده مورد توجه قرار گيرد، تنها دستيابى آسان به موضوعات در زمينه معارف قرآنى (از هر مذهب و عقيده اسلامى) مورد نظر بوده است، نه درستى و نادرستى آن.

ويژگيهاى اطلاعات

گوناگوني اطلاعات، از امتيازات برجسته كتابهاى تفسيرى است كه اطلاع‏ رسانى درباره تمامى آنها، تدوين فرهنگهاى چند جلدي را مى‏طلبد. اما آنچه از ويژگيهاي اطلاعات ارائه شده در فرهنگ موضوعي تفاسير مي توان گفت، به شرح ذيل مي باشد:

1. اين فرهنگ، حاوى موضوعاتى است كه به تناسب مفاد آيات قرآن كريم و فراتر از منطوق آيه مورد بررسى قرار گرفته است؛ بنابراين آن بخش از مطالب كه در تبيين: حروف، واژگان، كلمات، آثار معنايى تركيب، و سياق يك آيه‏ خاص از قرآن كريم طرح شده‏، پژوهندگان با پيگيرى نشانى آيه و مراجعه به تفسير به آنها دسترسى پيدا مى‏كنند، خارج از طرح فرهنگ موضوعى تفاسير مي باشند. البته هرجا مفسران ارجمند، در پى بيان آيه‏ اى از قرآن، معارف آن را طبقه‏ بندى كرده و يا از آن برداشت خاصي داشته اند، اطلاعات تفسيرى لحاظ شده، موضوعاتشان ثبت شد؛

2. ملاك ثبت موضوع در فرهنگ موضوعي تفاسير، وجود آن موضوع به دلالت مطابقى متن تفسير بوده، و از تطبيق و برداشت، پرهيز گرديده است؛

3. مباحث ادبى و لغوى در جايي كه فراتر از بحث خاص لغت و ادبيات بوده اند، قالب موضوعى گرفته، نشانى آنها داده شد؛

4. نسبت موضوعات در اين فرهنگ، با عنوانها و موضوعات موجود در تفاسير، عموم و خصوص مطلق مي باشد؛ چه بسا در كتابهاى تفسيرى، موضوعاتى مورد توجه قرار گرفته‏ اند كه به جهت دارا نبودن مشخصه‏ هاى بيان شده، در اين كتاب ثبت نشده ‏اند؛

5. بنابر رعايت اصول اطلاع ‏رسانى، موضوعات، بدون داورى و حكم ثبت شده است؛ البته هرگاه در متن، تبيين حكم موضوع، يا استدلال بر آن، يا فلسفه حكم و يا بطلان آن باشد، همان موضوع ثبت گرديد؛ مانند: «دلايل وجوب نماز»، «دلايل حرمت قمار»، «فلسفه وجوب روزه» و «دلايل بطلان قياس»؛

6. سرعنوانهاى موضوعى و موضوعات فرعى، برگرفته از متن بيست دوره تفسير ترتيبى است كه از قرن چهارم تا چهاردهم تدوين يافته ‏اند. شايان توجه مي باشد، در بخش قابل توجهى از تفاسير، بيشترين همت مفسران ارجمند، در تبيين حروف، كلمات و آيات قرآن مجيد بوده، و روش دريافت و تحليل موضوعات قرآنى و نوظهور، در رتبه بعد قرار گرفته است؛ اين تنوع و دگرگونى كه به نظر مى ‏رسد اكنون از امتيازات برجسته در نگارش كتابهاى تفسيرى مي باشد، نشان مى‏ دهد كه در اين هزار سال تاريخ تفسير، مفسران ارجمند، توجه جدى به نيازهاى علمى و دينى دوران خويش داشته، و در پاسخگويى به پرسشهاى عالمانه دوران خود و برآورد انتظارات علمى دين ‏شناسان، گامهايى بسيار شايسته برداشته ‏اند. با توجه به اين نكته، وجود انبوه اطلاعات كلامى خاص در موضوعات: «اراده‏ خدا»، «اراده انسان» و...، و تفاوت آمارى آنها با موضوعات انسان ‏شناسى و دين ‏شناسى جديد، با نگاهى كوتاه به دوران نگارش آنها امرى طبيعى مي باشد؛

7. اطلاعات فرهنگ موضوعى تفاسير، از 3000 سرعنوان موضوعى، 16000 نمايه تركيبى و 34000 موضوع فرعى تشكيل شده است؛

8. در موضوع ‏نگارى اين فرهنگ، به حجم اطلاعات براى ثبت يك موضوع دقت شد؛ يعنى موضوعاتى ثبت گرديدند كه براى آن حداقل دو سطر استدلالى يا پنج سطر توصيفى ـ تحليلى وجود داشت.

نظام اطلاعات

در سير نظام دهي اطلاعات فرهنگ موضوعي تفاسير، اقداماتي انجام گرديده، كه در ادامه شرح آن ارائه مي شود.

1. سرعنوانهاى موضوعى و موضوعات فرعى، به زبان فارسى و به صورت «الفبايى ـ موضوعى» تنظيم يافته، عناوين و اصطلاحات عربى، به مترادف فارسى آن ارجاع داده شد.

2. در سرعنوانها، از رايج ترين و متداول‏ ترين عنوانها استفاده گرديد. البته در مواردي كه اصطلاح و يا عنوانى خاص موضوعيت داشت، همان عنوان و اصطلاح ثبت، و در صورت داشتن عنوان فارسى مترادف، به آن ارجاع داده شد.

3. با توجه به اصل «كلي بودن» در سرعنوانهاى موضوعى و با هدف سرعت بخشيدن در دستيابى جستجوگران به موضوعات، اطلاعات سرعنوانهاى موضوعى خاص كه با عنوان عام شناخته شده و مورد مراجعه قرار مى ‏گيرند، در سرعنوان عام آمده است؛ مانند اينكه: اطلاعات سرعنوانهاى «احرام»، «سعى»، «طواف» و... در سرعنوان عام «حج» آمده است. البته سرعنوانهاى خاص، مانند: «تسبيح»، «تهليل»، «ذكر» و... كه مستقل شناخته شده و مورد مراجعه قرار مى‏گيرند، در جايگاه الفبايى خود آورده شد.

4. در سرعنوانهاى موضوعى: «خدا»، «قرآن»، «اسلام»، «انسان» و... كه گستره‏ اطلاعات آنها بسيار وسيع مي باشد، اطلاعات خاص سرعنوان، ثبت شده، و اطلاعات عناوين ديگر، با سرعنوان خود، در جايگاه الفبايى آمده است.

5. اطلاعات اعلام: اشخاص، زمانها، مكانها و قبيله ‏ها كه در قرآن كريم به آنها تصريح يا اشاره گرديده، و مفسران نسبت به آنها اطلاعات تحليلى ـ توصيفى داشته‏ اند، در جايگاه الفبايى خود آمده، و اعلام غير قرآنى كه در كتابهاى تفسيرى به تناسب موضوعى مورد توجه قرار گرفته، در عنوان موضوعى خود، ثبت شده اند كه با استفاده از «فهرست اعلام» به جايگاه آنها مى‏توان دسترسى پيدا كرد.

6. افراد خاندان پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، همسران حضرت، و اصحاب ايشان و ديگر پيامبران كه با عنوان كلى در قرآن آمده، در جايگاه الفبايى خود گذاشته شد.

7. در اعلام: اشخاص، زمانها و مكانها، مانند: «روز جمعه»، «كوه طور» و «ماه رمضان»، آنجا كه با پسوند زمان خاص، مكان خاص و... تركيب گرديده و با همان تركيب شناخته شده اند، در جايگاه الفبايى نيز همان‏ گونه آمده است، و هرجا بدون تركيب شناخته شده، مانند: انطاكيه (شهر) و بنى‏اسد (قبيله) با توضيحْ گر آمده ‏اند.

8. سرعنوانهاى موضوعى كه حدود و شمول اطلاعات آنها، انعطاف ‏پذير بوده، با يادداشت دامنه و توضيحْ گر مشخص گرديده‏، و عنوانهاى وابسته و يا پيوسته با سرعنوان موضوعى، بعد از موضوعات فرعى سرعنوانها، با نشانه «نيز---)» مشخص شده‏اند.

روش جستجو و دستيابى به اطلاعات

اطلاعات در «فرهنگ موضوعى تفاسير»، هماهنگ با اهداف تدوين آن، يعنى دستيابى آسان به موضوعات دينى در تفاسير قرآن، ترتيب يافته است. شايان توجه مي باشد، در جهت دسترسي آسان پژوهندگان به اطلاعات ارائه شده در اين فرهنگ نامه، ارائه توضيحات ذيل به كاربران ضروري به نظر مي رسد:

1. براى دريافت اطلاعات با هر عنوان، بايد به رديف الفبايى آن مراجعه كرده، دسترسي به اطلاعات مورد نظر امكان پذير مي گردد.

2. اگر مورد جستجو، يك موضوع هم معنا باشد، از آن موضوع، با علامت «-->»، به عنوان مترادفش ارجاع داده شده است؛ مانند: «آگاهى--> علم» و «خوش‏بختى--> سعادت».

3. اگر عنوان مورد جستجو سرعنوان فرعى باشد، بايد به جايگاه الفبايى رجوع كرد، كه از آن، با علامت «-->»، به سرعنوان اصلى ارجاع داده شده است؛ مانند: «احرام-->حج‏».

4. اگر عنوانى با دو عنوان، هم ‏معنا و مترادف باشد، به هر دو عنوان ارجاع داده شده است؛ مانند: «استطاعت--> قدرت» و «استطاعت-->حج‏».

5. سرعنوانهاى فرعى كه به صورت مستقل شناخته شده و مورد مراجعه قرار مى‏گيرند، در رديف الفبايى خود قرار گرفته و با سرعنوان اصلى مرتبط شده‏ اند؛ مانند: «اسم اعظم»، «اسْماى حُسنا» و «اسما و صفات».

6. براى استفاده پژوهشگران عنوانهاى «وابسته و يا پيوسته» نيز مشخص شده‏ اند.

7. موضوعات فرعى ـ تركيبى كه حكايت از وجود نوعى رابطه اطلاعاتى ميان دو عنوان مى ‏كنند، چنانچه اطلاعات زيادى داشته باشند، در يكجا آمده و از سر عنوان ديگر ارجاع شده اند؛ مانند: «اسراف در انفاق--> انفاق‏».

8. در ارجاع موضوع فرعى، چنانچه نمايه فرعى، در دو سرعنوان، يكسان باشد، ارجاع به يك كلمه‏ مشخص شده است؛ مانند: «اسراف در انفاق-->انفاق‏»؛ و چنانچه دو نمايه فرعى با هم تفاوت داشته باشند، سرعنوان مرجع اطلاعات، با علامت «» ثبت شده است؛ مانند: انفاق در نماز--> انفاق «على‏ بن ‏ابيطالب(عليه السلام)». علامت «» براى مشخص كردن موضوع اصلى و سرعنوانى است كه موضوع فرعى را دربردارد.

شايان توجه مي باشد، براي بالا بردن سطح استاندارد فرهنگ موضوعي تفاسير و دسترسى آسان مراجعه ‏كنندگان به اطلاعات، از بين چاپهاي موجود، موضوعات بر اساس صفحه و جلد چاپ رايج ثبت گرديده اند. البته براى كسانى ‏كه چاپهاى ديگرى از تفسيرى را داشته باشند، ذكر نام سوره و شماره آيه پيش‏ بينى شده است. مشخصات كتابهاى تفسيرى موضوع‏ نگارى شده، در ادامه اين نوشتار مي آيد.

علايم و نشان‏ها

ح: حجم اطلاعات بيش از نيم صفحه‏

پ: وجود اطلاعات در پاورقى‏

م: طرح موضوع در مقدمه سوره يا مقدمه تفسير

نرم افزار «فرهنگ موضوعي تفاسير»

باز هم ترنم مهرباني خدا! پروردگار رئوفي كه فرمود: «قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَميعاً فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً فَمَنْ تَبِعَ هُدايَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ؛ جملگى از آن (بهشت) فرود آييد؛ پس اگر از جانب من، شما را هدايتى رسد، آنان كه هدايتم را پيروى كنند، بر ايشان بيمى نيست و غمگين نخواهند شد.»

حال، هدايت آمده است؛ پس كجا است او كه ره‌ گم‌ كرده است و تشنه هدايت؟ هر كه تشنه است، گوارايش؛ چشمه تفسير عشق، اينجا است.

«فرهنگ موضوعي تفاسير»، نرم‌ افزاري مي باشد كه در زمينه‌ هاي: تفسيري، روايي، اجتهادي، كلامي، فلسفي، عرفاني، فقهي، تحليلي، ادبي و علوم قرآني، دربردارنده آثار تفسيري بزرگاني همچون: علامه طباطبايي(قدّس سرّه)، حضرت آيت الله مكارم شيرازي(مدّ ظلّه العالي) و ديگر دانشمندان اين حوزه از علوم قرآني است. مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي با همكاري مرکز فرهنگ و معارف قرآن، مفتخر مي باشد، در مسير خدمت به علاقه مندان عرصه علوم قرآني، گام ديگري برداشته است. در ادامه به معرفي محتوا و امكانات «نرم افزار فرهنگ موضوعي تفاسير» پرداخته مي شود.

محتواي برنامه

این كتابخانه الکترونیکی، 20 عنوان تفسير شيعه و اهل سنت را به همراه كتاب فرهنگ موضوعي تفاسير (3 جلد)، اثر ارزشمند مركز فرهنگ و معارف قرآن، در خود گنجانده است. كتابهاي تفسيري موجود در اين نرم افزار مشتمل بر موارد ذيل مي باشد:

1. پرتوي از قرآن (6 جلد)، سيد محمود طالقاني، تهران: شركت سهامي انتشار، 1360ش؛

2. تفسير احسن الحديث (12 جلد)، سيد علي اكبر قرشي، تهران: بنياد بعثت (مركز چاپ و نشر)، 1378ش؛

3. البيان في تفسير القرآن، ابوالقاسم خوئي، قم: مؤسسه احياء آثار الإمام الخوئي، 1430ﻫ ؛

4. التبيان في تفسير القرآن (10 جلد)، ابي جعفر محمد بن الحسن طوسي، بيروت: دار إحياء التراث العربي، بي‌تا؛

5. تفسير التحرير والتنوير (30 جلد)، محمد الطاهر ابن عاشور ، بيروت: مؤسسة التاريخ، 1420ﻫ ؛

6. جامع البيان في تفسير القرآن (30 جلد)، ابي جعفر محمد بن جرير طبري، بيروت: دار المعرفة، 1412ﻫ ؛

7. الجديد في تفسير القرآن المجيد (7 جلد)، محمد سبزواري، بيروت: دار التعارف، 1406ﻫ ؛

8. حجة التفاسير وبلاغ الإكسير (10 جلد)، عبدالحجت بلاغي، قم: حكمت، 1386ش؛

9. فتح القدير (6 جلد)، محمد شوكاني، دمشق: دار ابن كثير، 1414ﻫ ؛

10. تفسير فرات الكوفي، فرات بن ابراهيم كوفي، تهران: وزارت الثقافة والإرشاد الإسلامي (مؤسسة الطباعة والنشر)، 1410ﻫ ؛

11. التفسير الكبير (11 جلد)، محمد بن عمر فخر رازي، بيروت: دار احياء التراث العربي، 1420ﻫ ؛

12. الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل وعيون الأقاويل في وجوه التأويل (4 جلد)، مصطفي حسين احمد، بيروت: دار الكتاب العربي، 1407ﻫ ؛

13. كشف الأسرار وعدة الأبرار (تفسير خواجه عبدالله انصاري، 10 جلد)، عبدالله بن محمد انصاري، تهران: انتشارات اميركبير، 1371ش؛

14. مجمع البيان في تفسير القرآن (10 جلد)، ابي علي الفضل بن الحسن طبرسي، تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1372ش؛

15. تفسير المراغي (30 جلد)، احمد مصطفي مراغي، بيروت: دار الفكر، بي‌ تا؛

16. تفسير القرآن الكريم (7 جلد)، محمد بن ابراهيم صدرالدين شيرازي، قم: انتشارات بيدار، 1366ش؛

17. تفسير القرآن العظيم (9 جلد)، اسماعيل بن عمر ابن كثير، بيروت: دار الكتب العلمية، 1419ﻫ ؛

18. التفسير المنير في العقيدة والشريعة والمنهج (16 جلد)، وهبة الزحيلي، بيروت: دار الفكر المعاصر، 1418ﻫ ؛

19. الميزان في تفسير القرآن (20 جلد)، سيد محمدحسين طباطبايي، قم: انتشارات اسماعيليان، بي ‌تا؛

20. تفسير نمونه (27 جلد)، ناصر مكارم شيرازي و جمعي از نويسندگان، تهران: دار الكتب الإسلاميه، 1362ش.

امكانات برنامه

* نمايش متن

ـ دسترسي به متن و فهرست تمام آثار موجود در برنامه

ـ امكان انتخاب فهرست درختي و گزينشي و ارتباط آنها با متن، به همراه قابليت تطبیق دوسویه متن و فهرست

ـ قابليت انتخاب عنوان كتاب، جلد و صفحه به همراه امكان گسترده كردن صفحه متن و فهرست

ـ مقايسه دو متن از یک یا دو کتاب با یکدیگر به صورت همزمان

ـ محدود كردن دامنه متن و فهرست کتب به موارد دلخواه

ـ قابليت حفظ هر يك از متون یا فهرستهای انتخابی به طور مستقل، جهت دسترسي ‌آسان به آنها

* جستجو

ـ جستجوي ساده و پيشرفته در متن و فهرست كتب برنامه

ـ قابليت حفظ هر يك از جستجوهاي انجام ‌‌شده به طور مستقل، جهت دسترسي ‌آسان به آنها

ـ محدود کردن دامنه جستجو به متن یا متون دلخواه به همراه قابلیتهای ویژه

ـ فهرست‌سازي توسط علائم عمومي يا Wildcard (؟ و *) جهت تهيه فهرستهاي پويا و متنوع از كلمات

* دانشنامه موضوعي

ـ متن کامل قرآن کریم بر اساس مصحف با قابلیت ارائه موضوعات مرتبط با آیات

ـ دسترسی به فهرست درختی و گزینشی موضوعات استخراج شده از متون برنامه

ـ ارائه كليدواژه هاي متون به همراه دسترسی به نمايه هاي مرتبط با كليدواژه جاری

ـ دسترسي به نشانی و متن تفسير، مشتمل بر: كليدواژه، نمايه یا موضوع انتخابی

ـ دسترسي به محتواي موضوعات استخراج شده با قابليت نمايش فهرست درختي موضوع

* لغتنامه

ـ متن کامل چند دوره لغتنامه عربی و فارسی با امکان دسترسی به ريشه و مشتق کلمات

ـ ارتباط واژگان متون با لغتنامه های برنامه، جهت فهم آسان معنا

* پژوهش فعال

ـ ارتباط متن و فهرست كتب با بخشهاي دیگر برنامه، نظیر: نمايش، جستجو، قرآن، لغتنامه یا کتابنامه

ـ قابليت انتقال متن انتخابی به حافظه جانبی یا محیط Ms-word

* كتابشناسي يا كتابنامه

ـ دسترسي به اطلاعات مفيدي در باره كتابهاي موجود در برنامه به همراه نسخه شناسي برخي از كتب

* يادداشت برداري

ـ امكان انتقال متن یا فهرست مورد نظر به قسمت یادداشت برنامه

ـ قابلیت ذخيره ‌سازي و ويرايش متن انتقالی در صفحه یادداشت

ـ انتقال متن از قسمت یادداشت به محيط Ms-word

* چاپ

ـ چاپ متن یا فهرست مورد نظر کاربر، به همراه قابليتهاي متعدد

* راهنما

ـ دسترسي به توضيحات مفيد در خصوص آشنايي بيشتر با قسمتهاي مختلف برنامه

* امكانات پژوهشي

ـ نمايه‌ گذاري، حاشيه نويسي، رنگي كردن و علامت گذاري در متن با هدف بازیابی سریع‌تر مطلب و ثبت اطلاعات بیشتر مربوط به متون برنامه

ـ امکان مدیریت قابلیتهای پژوهشی برنامه توسط کاربر

* امكانات جانبي

ـ دسترسي به چند نوع صفحه‌ كليد رايج و نيز چندين قلم نمايش جهت استفاده آسان از نرم افزار

ـ امكان مشخص كردن مسير براي ضبط پژوهشها به همراه قابليتهای متنوع

ـ قابلیت نمایش یا عدم نمایش اِعراب و سرصفحه در متون برنامه

سخنى با پژوهندگان‏

طرح «فرهنگ موضوعى تفاسير» تجربه جديدى در عرصه‏ اطلاع ‏رسانى از حوزه معرفت دينى است؛ بنابراين مركز فرهنگ و معارف قرآن‏، افزون بر قدرداني از قرآن ‏پژوهانى كه در طرح نظرخواهى نسبت به اين محصول، ديدگاه ‏هاى خويش را ارائه كرده‏ اند، براى رشد، تكامل و ادامه‏ اين تلاش مبارك، آشنايان به اطلاع ‏رسانى و صاحب‏ نظران قرآن ‏پژوه را صميمانه به يارى مى‏ طلبد و از همه انديشمندان درخواست دارد، به همراه يادآورى كاستيهاى موجود در فرهنگ موضوعى، ديدگاه‏ هاى خود را ارسال فرمايند؛ از هم اكنون، سپاس گزار بذل محبت ايشان هستيم. گفتني است، گروه فرهنگنامه ‏ها (در مركز فرهنگ و معارف قرآن) بر اين باور است كه اطلاع ‏رسانى از منابع‏ دينى و معارف قرآن، با توجه به ابعاد و گستردگى آن، روش خاص خود را دارد و براى هر چه بيشتر هماهنگ كردن آن با روشهاى اطلاع ‏رسانى منابع علمى تخصصى، همكارى پيوسته و همه جانبه مراكز اطلاع ‏رسانى با مراكز دين‏ پژوهى، محققان و پژوهندگان صاحب ‏نظر را مى‏طلبد؛ از اين رو ما به سهم خويش دست همكارى گشوده ‏ايم.