دانشنامه تفسیر طبری

A brief introduction دانشنامه تفسیر طبری

همواره این سخن مطرح بوده که منابع مفسران عامه در تفسیر اثری چیست؟ بهترین پاسخ این است که تفاسیر روایی سنی بر مبنای احادیث نبوی و آثاری که از صحابه و تابعان برجای مانده است تهیه و تدوین شده است. تفسیر اثری، در میان تفسیرپژوهان اهل سنت از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این روش تفسیری، در قرن نخست به کوشش صحابیان و در قرن دوم با تلاش تابعیان شکل گرفت و رشد قابل توجهی یافت. تفسیر مأثور در قرن سوم به همت مفسران نامداری چون ابوجعفر محمد بن جریر طبری، به اوج خود رسید. وی با تألیف «جامع البیان عن تأویل آی القرآن»، تفسیر اثری را متحول نمود و به «ابوالمفسرین» ملقب شد. اگرچه پس از او این روش تفسیری توسط مفسران سنی ادامه یافت تا نوبت به جلال‌الدین سیوطی در قرن دهم رسید؛ وی با تصنیف «الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور»، فصل جدیدی را در این روش تفسیری گشود، ولی همواره نام طبری و جامع البیان، بر تارک تفسیر اثری می‌درخشد؛ زیرا به تعبیر بزرگان اهل سنت، وی بنیان‌گذار این شیوه به‌صورت مکتوب و جامع بشمار می‌آید و تفسیر او ام‌التفاسیر لقب گرفت.
ابوحامد اسفراینى گفته است: «اگر کسى براى به دست آوردن تفسیر طبرى به چین مسافرت کند، کارى بزرگ نکرده است». 
سیوطى در کتاب «اتقان» گفته است: «کتاب تفسیر طبرى بهترین و بزرگ‌ترین تفسیر است؛ زیرا طبرى در آن کتاب روایات مختلف را مورد بررسى قرار داده و آنچه را صحیح به نظرش آمده، انتخاب و همچنین درباره اعراب و قرائات بهترین اقوال را پیروى کرده است. از این جهت کتاب او بر کتب پیشینیان ترجیح دارد». 
نووى به نقل از خطیب بغدادی گفته است: «تمام علماى اسلامى اتفاق دارند که کتابى در تفسیر مانند کتاب تفسیر طبرى تألیف نشده است».  
ذهبی او را به‌عنوان پدر علم تفسیر و تاریخ معرفی می‌نماید. 
برخی، از تفسیر او به‌عنوان مشهورترین و کامل‌ترین تفسیر یاد کرده و آن را مرجع نخست مفسران دانسته‌اند، چه در تفاسیر نقلی و چه در تفاسیر عقلی؛ زیرا علاوه بر نقل آثار، به توجیه اقوال و ترجیح آراء نیز پرداخته است. 
پس از طبری بیشتر مفسران سنی، در تفسیر اثری، از او پیروی کرده‌اند.
درنتیجه، برای اشراف به روش تفسیر اثری، لازم است این تفسیر مورد تحقیق قرار گیرد. 

معرفی برنامه
دانشنامه تفسیر طبری، نرم‌افزاری است که به دسته‌بندی موضوعی مطالب این اثر می‌پردازد. مهم‌ترین مطالب آن در قالب تفسیری، ادبی، اسباب نزول، فقهی، قرائت و طرق روایات دسته‌بندی شده است. 
با انتخاب هریک از مباحث فوق، اعلام و کلیدواژگان آن نمایش داده می‌شود؛ به‌عنوان مثال اگر مبحث تفسیری انتخاب شود، فهرست اعلام، لیست مفسران، فهرست کلیدواژگان و تک‌واژه‌های تفسیری در ذیل آن نمایان می‌گردد. در سایر مباحث نیز به همین منوال است. درنتیجه، برنامه، دربردارنده اعلام: مفسران، قاریان، فقیهان، ادیبان، راویان و اشخاص مطرح‌شده در اسباب نزول و نیز کلیدواژگان: تفسیری، اختلاف قرائت، فقهی، ادبی و اسباب نزول است. 

ضرورت
با توجه به جایگاه ویژه طبری و تفسیر وی – که از آن سخن گفته شد - ارائه مطالب این اثر اهمیت فوق‌العاده‌ای خواهد داشت. 
با ارائه دانشنامه این اثر، هم کهن‌ترین مصدر روایی و هم یکی از جامع‌ترین تفاسیر اثری، به قرآن‌پژوهان تقدیم می‌شود. ازاین‌رو با تحقیق این تفسیر، از سایر تفاسیر روایی عامه، مانند: تفسیر ابن ابی‌حاتم رازی، الکشف و البیان ثعلبی، جواهر الحسان ثعالبی، تفسیر ابن کثیر، زاد المسیر ابن جوزی، لباب التأویل بغدادی، معالم التنزیل بغوی و... بی‌نیاز شده و دیگر لازم نیست آنها نیز مورد بررسی قرار گیرند؛ البته جامعیت «الدر المنثور»، ‌جای خود را دارد و پژوهش آن لازم است. 
این برنامه در سال 1378 در بخش قرآن معاونت تحقیقات مرکز نور به تصویب رسید و مرحله نخست آن مورد پژوهش قرار گرفت. آماده‌سازی و تولید آن سال‌ها طول کشید تا توفیق الهی حاصل شد و در سال 1399 شاهد تولید آن هستیم. 
با توجه به اهمیت تفسیر طبری در میان مجامع علمی عامه و ازآنجاکه شیوه پژوهش آن، دانشنامه‌ای است و سلیقه و مذهب پژوهشگر در آن نقشی ندارد، این برنامه قابلیت ارائه در دانشگاه‌های الازهر، مدینه، تونس و الجزائر را دارد. 

مخاطبان
مخاطبان این برنامه عموم قرآن‌پژوهان، به‌ویژه اساتید و پژوهشگران تفسیر روایی اهل سنت هستند.

شیوه پژوهشی 
روش تحقیق در این برنامه بر اساس شیوه‌ی دانشنامه‌ای است. این شیوه عبارت از شناسایی کلیه‌ی مطالب کتاب و دسته‌بندی منطقی آنهاست. در این شیوه، نخست «جامع البیان» مورد مطالعه اجمالی قرار گرفته و کلیات مباحث و موضوعات آن شناسایی گردیده، سپس به‌تفصیل محتوای کتاب تحلیل شده و تمام محتوای آن بر اساس موضوعات، استخراج و دسته‌بندی شده است. 

آمار برنامه 
تفسیر طبری به‌لحاظ قدمت و جامعیت، کلیه تفاسیر صحابیان و تابعان طبقه اول و دوم را در بر دارد. مروری بر آمار مطالب و آرای مفسران آن، اهمیت آن را بیش از پیش نشان می‌دهد.

Software content

• متن کتاب تفسیر طبری (چاپ دارالهجر)، اثر مورخ و مفسر نامی جهان اسلام، محمد بن جریر طبری 
•  طبقه‌بندی مطالب کتاب تفسیر طبری به صورت دانشنامه‌ای در چهار سرفصل: مباحث، اعلام، کلیدواژه‌ها و آیات، به صورت ذیل: