کتابخانه احادیث فریقین

دربــاره کتابخانه احادیث فریقین

جایگاه احادیث پیامبر و اهل‌بیت(ع) نزد فریقین

قرآن کریم در آیاتی فراوان با تأکید بر شخصیت منحصربه‌فرد پیامبر اکرم(ص)، کلام آن حضرت را وحیانی، دستورات ایشان را واجب الاطاعه و سیره ایشان را به‌عنوان بهترین الگو و اسوه حسنه برای مؤمنان معرفی کرده است؛ همچنین در قرآن کریم، اطاعت از رسول و اولی الامر به دنبال اطاعت از خداوند متعال ذکر شده است تا بر اهمیت اوامر رسول و اولی الامر تأکید گردد؛ پیامبر اکرم نیز در احادیث متواتر چونان حدیث ثقلین، عترت و اهل بیت خویش را در کنار قرآن به‌عنوان همراه جدایی‌ناپذیر پس از خود به ودیعت سپرده تا مسلمانان با تمسک به آن دو، از ضلالت و گمراهی مصون بمانند.

در امت مرحومه اسلام، پس از قرآن کریم، دومین منبع اصیل برای استنباط احکام شرعیه و استخراج معارف اسلامی و اعتقادات، سنت سنیه (قول، فعل و تقریر معصوم) است و احادیث شریفه حاکی از آن هستند.

از صدر اسلام تاکنون به‌جز دوران ناگوار منع تدوین و گردآوری حدیث (که نزدیک به یک قرن به طول انجامید)، آن دسته از مسلمان که به اهمیت و لزوم گردآوری حدیث واقف بودند، کوشیدند تا با جمع‌آوری و حفظ حدیث، آن را به نسل‌های پسین انتقال دهند.

محدثان سخت‌کوش و والامقام فریقین به‌منظور درک مشایخ و دریافت احادیث ایشان، هجرت‌هایی به وسعت تمام جغرافیای ممالک اسلامی از خراسان و ری و قم گرفته تا به شامات و مصر و عراق و حجاز داشته‌اند و طی سالیان دراز، نسل به نسل تمامی متون به‌جای‌مانده از پیامبر اکرم(ص) و خاندان پاک و مطهر ایشان را تجمیع، تصحیح، پالایش، شرح یا تلخیص کرده‌اند.

مسلمانان اعم از شیعه و سنی برای اخذ، حفظ، تنظیم و انتقال حدیث، اهمیت بی‌نظیری قائل بوده و در این مسیر، سختی‌ها و مشکلاتی فراوان را به جان خریده‌اند تا امروزه میراث گران‌قدر پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(ع) به دست ما رسیده و بر ما است که به نسل‌های آینده منتقل کنیم.

در سالیان اخیر، با پیدایش علوم رایانه، امکان بهره‌گیری از قابلیت‌های فراوان و متنوع و ابزارهای مختلف برای بهره‌برداری از روایات، بیش از پیش فراهم آمده است. امکان گردآوری روایات در یک محیط واحد، انجام جستجوهای مختلف و سریع، امکان مقایسه بین متون و... از جمله قابلیت‌هایی است که در امر پژوهش بسیار مفید و کارگشا است.

ازاین‌رو، بر محققان علوم اسلامی لازم است تا با عرضه مناسب روایات در قالب ابزار جدید، ضمن تسهیل دسترسی و بهره‌گیری از این منابع اصیل، زمینه فعالیت‌های پژوهشی جدیدی را که پیش‌تر در مطالعات و تحقیقات سنتی ممکن نبود، برای نسل فعلی و آینده فراهم ساخته و روزبه‌روز برای پیشرفت و تحقق نیکوی این توفیق الهی، بر تلاش خود بیفزایند.

پیشینه تولیدات مرکز در زمینه منابع فریقین

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور، در آغاز بر پایه فعالیت‌های حدیثی جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم و تلاش برای عرضه احادیث با استفاده از ابزار روز و کارآمد رایانه، تأسیس شده است؛ ازاین‌رو همواره تولید و ارتقای نرم‌افزارهای حدیثی، از اولویت‌های اصلی این مرکز بوده و خواهد بود.

پیش از این، کتب اربعه شیعه و کتب سته اهل سنت به درخواست و سفارش رياست امور دينى تركيه، در نرم‌افزار نور احادیث 1، توسط مرکز تجمیع، تولید و عرضه شده است.

همچنین تاکنون نرم‌افزارهای کتابخانه‌‎ای و دانشنامه‌ای مختلفی برگرفته از منابع فریقین توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور تولید و عرضه شده است که از آن جمله می‌توان به «جامع تفاسیر نور» و «مشکات» در تفسیر و علوم قرآن، «نورالسیرة» و «دانشنامه نبوی» و «دانشنامه علوی» در تاریخ و سیره، «کتابخانه کلام اسلامی» و «درختواره کلام» در علم کلام اسلامی، «عرفان»، «نور الحکمة» و «کتابخانه حکمت اسلامی» در فلسفه و عرفان و نرم‌افزارهای متنوع دیگر در موضوعاتی همچون: نجوم اسلامی، جغرافیای جهان اسلام، اخلاق اسلامی، طب، قواعد ادبیات عربی و... اشاره نمود.

در این میان، تولید نرم‌افزاری که دربردارنده احادیث فریقین باشد، بیش از همه رشته‌های علوم اسلامی ضرورت داشته و قابل توجه بوده است. اکنون برای نخستین بار، پس از پشت سر گذاشتن تجربه‌های مفید در تولید و ارائه برنامه‌های مختلف، نرم‌افزاری دربردارنده مهم‌ترین منابع حدیثی شیعه و اهل سنت، تولید و به حدیث‌پژوهان، عالمان و سایر محققان علوم اسلامی در جامعه علمی تقدیم می‌گردد. امید است که تولید این برنامه در رشد و اعتلای امر پژوهش و نشر معارف اسلامی مؤثر باشد و گامی دیگر در زمینه تقریب مذاهب اسلامی و اتحاد مسلمین برداشته شود.

انگیزه‌های تولید نرم‌افزار تجمیع احادیث فریقین

از آنجا که بسیاری از محققان برای فهم و استنباط احکام فقهی یا مسائل اعتقادی و اخلاقی، به احادیث و منابع سایر مذاهب مهم اسلامی توجه دارند، بنابراین هدف اصلی از تولید این نرم‌افزار، تسریع دسترسی و تسهیل پژوهش در منابع مهم حدیثی شیعه و اهل سنت در کنار یکدیگر است؛ به‌گونه‌ای که محققان هریک از مذاهب اهل سنت و امامیه اسلامی بتوانند با بهره‌گیری از کارآمدترین و جدیدترین ابزارهای رایانه‌ای به پژوهش‌های فقهی و اعتقادی بپردازند.

اگرچه نرم‌افزارهایی حاوی بخش قابل توجهی از منابع علوم اسلامی، توسط مراکز و مؤسسات دیگر، تولید شده و نیاز کاربران را به کتابخانه‌ای جامع برطرف ساخته‌اند، اما تاکنون نرم‌افزاری که فقط احادیث شیعه و اهل سنت را در خود داشته باشد، تولید نشده است.

از سویی به‌جرأت می‌توان گفت امکانات، قابلیت‌ها و ابزارهای ارائه‌شده در نرم‌افزارهای نور، منحصربه‌فرد بوده و در هیچ‌یک از نرم‌افزارهای مراکز دیگر موجود نیست؛ بنابراین ارائه متون حدیثی شیعه و اهل سنت در قالب نرم‌افزاری پیشرفته، در نوع خود بی‌نظیر، بلکه بی‌سابقه است.

در نهایت این نرم‌افزار کوشیده است نیازهای تخصصی و عمومی به یک کتابخانه دیجیتال حدیث را برطرف سازد و زمینه لازم برای مطالعات و پژوهش‌های حدیثی مقارن را بیش از پیش فراهم آورد.

تعریف و دامنه محتوایی برنامه

آنچه در تولید این نرم‌افزار مورد توجه قرار گرفته، عرضه مجموعه‌ای کامل از مهم‌ترین مصادر اصیل و متقدم حدیثی شیعه و اهل سنت است که با ارائه 20 عنوان کتاب در 137 جلد، شامل کتاب‌های «نهج البلاغه»، «صحیفه سجادیه»، «المحاسن»، «الکافی»، «من‌لایحضره‌الفقیه»، «التهذیب»، «الاستبصار»، «الخصال»، «معانی الأخبار»، «ثواب الأعمال و عقاب الأعمال»، «صحیح البخاری»، «صحیح مسلم»، «سنن النسائی»، «سنن الترمذی»، «سنن ابی‌داود» ، «سنن ابن ماجه»، «موطأ مالک»، «سنن الدارمی»، «المجتبی من السنن» و «مسند احمد» می‌گردد؛ بنابراین، مجموع کتاب‌های نرم‌افزار شامل 10 عنوان کتاب از منابع شیعی و 10 عنوان کتاب از منابع اهل سنت است.

همچنین با انتخاب بهترین چاپ‌های دارای تحقیق و فرمت‌گذاری تخصصی تمام متون کتب، به‌گونه‌ای تلاش شده است که این برنامه به‌عنوان مرجعی جامع و قابل اطمینان، همه نیازهای حدیثی محققان علوم اسلامی، دانشجویان و دیگر علاقه‌مندان به مطالعات حدیثی را برطرف نماید.

لازم به یادآوری است آنچه در این برنامه ارائه شده فهرست کامل تمام مصادر روایی فریقین نیست، بلکه در حال حاضر، با توجه به زمان‌بر بودن فرایند تایپ، تصحیح و فرمت تخصصی کتاب‌ها، ارائه بخشی دیگر از مصادر روایی به نسخه‌های بعدی واگذار شده است.

قابلیت‌ها و امکانات برنامه

در راستای تلاش برای طراحی و عرضه کاربردی‌ترین ابزارهای نوین پژوهشی در حوزه مطالعات حدیثی، ابزار مشابه‌یاب در این نرم‌افزار ارائه می‌گردد؛ به‌گونه‌ای که کاربران برنامه می توانند با انتخاب یک حدیث، سایر احادیث مشابه را در منابع دیگر همراه با ملاحظه درصد و میزان تشابه بیایند و نتایج یافت‌شده را با یکدیگر مقایسه نمایند.

همچنین برای کاربران، این امکان در نظر گرفته شده که بتوانند درصد مشابهت روایات را به مقدار دلخواه تغییر داده و پس از آن به مشابهت‌یابی بپردازند.

برخی دیگر از مهم‌ترین امکانات و ابزارها که در این برنامه در اختیار کاربر قرار گرفته است، عبارت است از:

- انتخاب زبان برنامه به دلخواه کاربر، شامل فارسی، عربی و انگلیسی؛

- امکان تغییر اندازه صفحه نمایش در نمایشگرهای مختلف؛

- انتقال مطالب کتاب به‌طور مستقیم از برنامه به پرونده‌های word و یادداشت نور؛

- درج نشانی مطلب منتقل‌شده به پرونده Word و یادداشت نور شامل نام کتاب، شماره جلد و صفحه؛

- درج اطلاعات شناسنامه‌ای کتاب در انتقال مطلب به پرونده word با هدف سهولت استناددهی کاربر، شامل نام مولف، کتاب، ناشر، محل نشر، سال و نوبت چاپ.

- امکان نمایش و مقایسه هم‌زمان دو کتاب دلخواه؛

- امکان انجام جستجوی ساده؛

- امکان انجام جستجوهای پیشرفته ترکیبی با استفاده از عملگرها؛

- امکان جستجوی مطالب از طریق ریشه کلمات و الگوسازی؛

- امکان ساخت دامنه توسط کاربر و جستجو در دامنه دلخواه؛

- امکان نمایش چند کتاب در میز کار به‌طور هم‌زمان و جستجو و حرکت سریع و مستقل میان آنها؛

- ارائه فهرست گزینشی برای جستجوی سریع در عناوین فهرست‌های کتب؛

- ارائه قابلیت جستجوی برخط (Find) در کارتابل‌های مختلف؛

- ارائه واژه‌یاب پیشرفته و لغت‌نامه هوشمند دربردارنده بهترین کتب معناشناسی، فروق، غریب الحدیث و کلمات قرآن؛

- امکان نمایش و عدم نمایش اِعراب، سرصفحه، حواشی و تعلیقات در کارتابل نمایش به دلخواه کاربر؛

- امکان انتقال و عدم انتقال اعراب، سرصفحه و پاورقی کتاب‌ها به پرونده word و يادداشت نور؛

- ارائه قرآن کریم به‌همراه ترجمه با قابلیت جستجو در آیات بر اساس ریشه، مشتق و کلمات قرآن؛

- ارائه کارتابل آیات در کتب به‌منظور یافتن سریع آیات دلخواه در هر کتاب و مطالعه مطالب ذیل هر آیه.