فرهنگ موضوعی تفسیر تبیان

دربــاره فرهنگ موضوعی تفسیر تبیان

تهيه فرهنگ موضوعى قرآن كريم آرزويى ديرين براى قرآن پژوهان به‏ شمار مى‏ آيد. بخش قرآن مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى بر اين باور بود كه براى عملى كردن اين آرزو، بايد تجربه‏ اى اندوخته شود كه خود نمونه ‏اى از فرهنگ موضوعى متناسب با قرآن باشد. بدين جهت پيشنهاد فرهنگ موضوعى دو تفسير، يكى از متقدمان و ديگرى از متاخران داده شد كه پس از بررسى فراوان، تفسير تبيان شيخ طوسى(460-385ق) از متقدمان و تفسير الميزان علامه طباطبايى(1361-1281ش) از متاخران به تصويب رسيد كه ابتدا عمليات فرهنگ موضوعى تفسير تبيان آغاز گرديد.

بدون شك تكميل و توليد اين دو فرهنگ موضوعى تفسيرى، سببى براى كسب تجربه عملى و علمى محققان خواهد بود تا با افقى واقعى به پيشگاه فرهنگ موضوعى قرآن روند.

الف _ اهميت تفسير تبيان:

تبيان نخستين تفسير جامع و فراگير شيعه است كه در زمينه‏ هاى گوناگون علوم قرآنى مانند قرائت، لغت، اعراب، نزول، نظم، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه و... در آن به گونه اى شيوا و دقيق سخن به ميان آمده است.

اين تفسير گسترده ترين تفسير شيعى بوده كه به رد عقايد مخالفان و اثبات آراء كلامى و فقهى اماميه پرداخته است. تا زمان شيخ طوسى دانشمندان اماميه، تفسيرى كه مشتمل بر تمام مباحث در قرآن باشد تاليف ننموده بودند، ايشان گام نخست را برداشت و تبيان را نگاشت بدين جهت مى توان وى را پيشوا و امام مفسران شيعه دانست.

شيخ تلاش دارد تا شيوه‏اى كامل در تفسير اتخاذ كند، از اين رو مباحث فراگير در تبيان را مى توان لغت، قرائت، تفسير، اعراب، اسباب النزول و نظم برشمرد كه بدون داشتن عنوان و نظمى فنى، مطرح مى گردد.

ب_ گذرى بر روش تفسيرى تبيان‏:

* لغت و اشتقاق‏

در هر بخش روش خاصى براى بيان مطالب وجود دارد، كه حاكى از تسلط مفسر بر آن علوم مى‏ كند. بطور مثال در بحث لغت و اشتقاق، كه از دانشهاى لازم براى هر مفسر است، از منابع و مصادر اصيل لغت استفاده شده است، مباحث لغوى به ويژه در سوره‏ هاى نخستين، جايگاه ويژه اى را به خود اختصاص داده تا آنجا كه، ممكن است برخى با پيش داورى عجولانه، روش اين تفسير را لغوى برخوانند.

در اين بخش، ابتدا واژه‏ هاى مترادف لفظ مورد بحث بيان شده، نقيض آن نيز ذكر گرديده، سپس مشتقات و معانى گوناگون كلمه يادآورى مى‏ شود و در آخر با اصطلاح "و اصل الباب" به معناى اصلى آن لفظ كه در آيه به كار رفته اشاره مى شود. در بسيارى از موارد تفاوتهاى ميان واژه‏ هاى مورد نظر را متعرض و پس از آن براى تفسير لغوى و تبيين واژه‏ اى، از تمثيل، استشهاد به آيات، احاديث، اشعار و امثال عرب استفاده شده است كه بطور چشم گيرى در تبيان عرض اندام مى كند.

فراگير بودن تبيان‏ در مباحث ديگر نيز نظير اين بخش عمل مى كند.

از بيان شيخ در مقدمه استفاده مى شود كه ايشان تفسير نگارى فراگير و جامع را كه علوم و فنون مختلف قرآنى را داشته باشد، مى پسندد، به گونه اى كه غير تفسير را رها كرده و از زياده قلم فرسايى ملال‏آور و كوتاه‏گويى خلل‏آور پرهيز نموده است.

فراگير بودن تفسير خود را در دو محور توضيح مى دهد:

1. روش طرح و تنظيم فنون قرآنى، مانند لغت، قرائت، معنا، اعراب كه بطور عمومى در سراسر تبيان به چشم مى خورد.

2. روش مبنايى در پاسخ به نظرات و آراء كلامى مذاهب گوناگون، مانند معتزله، مجبره (اشاعره)، مشبهه، مجسمه، خوارج، يهود، نصارى و ديگران.

*تفسير قرآن به قرآن و روايات‏

شيخ در روش تفسيرى از روش قرآن به قرآن بهره وافرى برده است، و توجه زيادى به سياق آيات داشته، از قرائن و استدلال عقلى براى بيان و توضيح مطالب استفاده نموده است. روايات تفسيرى را در موارد مختلف بازگو مى‏كند و در برخى موارد نيز به اقوال صحابه و تابعان مى پردازد و در صورت عدم تنافى با قرآن يا احكام ثابت عقلى آن را مى پذيرد يا سكوت مى كند. در بحثهاى فقهى نيز با ذكر برخى روايات مربوطه، فروع و احكام مسئله را مطرح و نظرات فقهى پيشوايان مذاهب چهار گانه را درباره‏ى آن متذكر وبرخى را نقد مى‏كند و پس از آن ديدگاه اماميه را با اصطلاح "وعندنا" يا "وفى مذهبنا" بيان مى‏ دارد.

وى نيز مناقشات تفسيرى مفسران متاخر از تابعين مانند طبرى يا جبايى و... را نقل و بعد از ارزيابى، رد يا ترجيح مى‏نمايد در اين ميان به دليل در دسترس بودن تفسير طبرى، شيخ از روايات تفسيرى و اقوال مفسران كه در جامع البيان آمده به خوبى بهره مى گيرد، ليكن اغلب آنها را به صحابه و تابعين نسبت داده است و بسيار گسترده تر از طبرى آنها را جرح و تعديل مى‏ نمايد.

*مباحث كلامى‏

در مباحث كلامى شيخ دو هدف رد و اثبات را دنبال مى‏كند. وى شالوده‏ى عقايد كلامى مذهب شيعه را در بعد اثباتى و اشاعره و معتزله را غالبا در بعد ابطالى در اين تفسير بيان داشته و از هر گونه تاويلات نادرست و غير معقول اجتناب نموده است، انگيزه‏ى مفسر گرانقدر از طرح مباحث كلامى، استفاده از قرآن كريم به عنوان يك اهرم دفاعى در ابطال مذاهب كلامى اعم از معتزله و اشاعره و ديگر فرق تابعه آنها مى‏باشد. چه اينكه آنها (به ويژه اشاعره) قرآن را تابع ديدگاه‏ هاى عقايد خويش نموده و با استناد به ظواهر موافق و آيات متشابه، پايه‏ هاى مذهب كلامى خويش را مستدل نموده‏ اند.

وى در تعقيب اين هدف كلى، به طرح مباحث كلامى، به دو گونه‏ ى مستقيم و غير مستقيم مى‏ پردازد، زيرا معمولا، اينگونه مباحث در غير آيات كلامى، از اصل تفسير آيه كريمه جداست، بطورى كه در پاره ‏اى از موارد، بيان دلالتها و استفاده كلامى از آيات در رد مطلبى، بسيار خفى و دقيق ذكر شده كه به نوع خود از نكات شايان توجه در اين گونه مباحث است.

نقل اقوال كلامى متكلمان كه اغلب از معتزله مى‏ باشند در كنار ديدگاه ‏هاى شيخ مشهور است، و از شيوه جدلى طرح پرسش و پاسخ آن در اين موارد استفاده مى‏ نمايند.

محور عمومى ردود كلامى شيخ متوجه اشاعره و فرق تابعه آنها از جمله مجسمه، مشبهه و حشويه مى‏ باشد، كه شايد بتوان گفت حدود 80 % ردود باشد و درصدى چند نيز در رد پاره‏اى از آراء معتزله، در مسائلى چون فسق، كفر، وعد و وعيد، توبه، عقاب و ثواب و احباط مى ‏باشد.

بيش از نه فرقه كلامى ديگر نيز مورد طعن و جرح شيخ قرار گرفته ‏اند از قبيل مرجئه، خوارج، كراميه، غلاة، تناسخيه،...

انتخاب تبيان‏

اين ويژگى‏ ها، بخش قرآن مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى را برآن داشت تا جهت اطلاع‏ رسانى بهتر از محتوا و شيوه‏ ى تفسير، آن را در دستور كار خود قرار دهد، و از آنجايى كه روش موضوعى از بهترين روش هاى موجود براى استخراج مطالب و ارائه منظم و مفيد آنهاست، تصميم بر اين شد كه بر مطالب و مباحث آن صفحه به صفحه و حتى سطر به سطر دقيقا مطالعه و در قالب موضوعاتى مناسب (به عنوان چكيده‏ ى متن)، گويا و فراگير ارائه گردد.

ج _ مراحل فرهنگ موضوعى تفسير تبيان‏:

انجام اين طرح در پنج مرحله‏ ى كلى تعريف شد:

1. موضوع بردارى از متن‏

2. نمايه سازى از موضوعات

3. تكواژه سازى از نمايه ها و هماهنگ سازى آن‏

4. ريشه يابى تكواژه

5. سيستم جانبى شامل مشتركات، مترادفات و مرتبطات در تكواژه‏ ها

لازم به ذكر است كه در كليه مراحل، كنترل و ارزيابى انجام مى پذيرد.

* مرحله اول : موضوع بردارى‏

در مرحله نخست ده جلد تفسير تبيان چكيده نويسى گرديد. تعداد اين چكيده ‏ها كه بعدها نام موضوع را به خود گرفت 31910 عنوان مى‏ باشد. و به طور ميانگين از تفسير هر آيه، 5 چكيده استخراج شد.

اصل كلى در موضوع بردارى كه "خواندن دقيق متن، تلخيص آن و ارائه موضوع كلى در ابتداى هر فراز و سپس موضوعات جزيى، به گونه ‏اى كه هيچ مطلب مهمى بدون موضوع بر جاى نماند" مى‏ باشد، لحاظ گرديده لكن با توجه به تنوع مباحث تبيان و تخصصى بودن آن تصميم بر آن شد كه اصل مذكور به نحو كامل در بيانات تفسيرى و هر آنچه كه مرتبط به تفسير آيات و مباحث تفسيرى است رعايت گردد اما در مباحث غير تفسيرى سعى گرديد موضوع به نحو كلى ارائه شده و جزئيات متن موضوع بردارى شده در نمايه گنجانده شود.

در همين راستا:

1. مباحث لغوى، ادبى، بلاغى و قرائت تنها آنچه كه مرتبط به تفسير و فهم آيه و مورد تاكيد مصنف بوده موضوع بردارى شده و جزئيات در نمايه آمده است.

2. مباحث كلامى، اجتماعى، تاريخى، آنچه كه مرتبط به تفسير آيات بوده به طور جزيى آمده ولى مباحث مستقل به نحو كلى موضوع بردارى شده و جزئيات در نمايه آمده است.

3. در مباحث روايى شامل روايات تفسيرى، اسباب نزول و غيرتفسيرى، اصل اولى گنجانيدن هر روايت در موضوع كلى است مگر آنكه شامل مباحث مرتبط به تفسير آيات يا بسيار طولانى باشد كه نتوان مفاهيم كليدى آن را در موضوع واحد خلاصه كرد. در ضمن جزئيات روايات كه در موضوع گنجانده نشده در نمايه ظاهر گرديد و نيز مفاهيم كليدى كه در متن روايت وجود دارد ولى در موضوع كلى آورده نشده، نمايه سازى شد.

4. در موضوعات بر اصطلاحات موجود در آيات و متن حتى الامكان تحفظ شده است.

لازم به ذكر است كه اين مرحله به صورت دستى و در فيشهاى از قبل طراحى شده (شامل موضوع، نمايه و شماره صفحه و ابتداى سطرى كه موضوع از آن استخراج شده) انجام گرفت و سعى شده موضوعات بين حداقل 60 و حد اكثر 160 حرف ارائه گردد. موضوعات هر محقق توسط محقق ديگر از جهت درك مطلب و شكل ادبى آن كنترل و ارزيابى گرديده است.

* مرحله دوم: نمايه سازى‏

در مرحله بعد محورهاى اصلى هر موضوع در قالب مدخل‏ هايى مركب و دو جزيى به نام نمايه تعيين گرديد. با ثبت 61029 نمايه‏ ى غير تكرارى و بيش از 135000 نمايه ى تكرارى، آشكار است كه براى هر موضوع بطور متوسط 4 نمايه اختصاص يافته است.

اصل كلى در نمايه سازى "ارائه ‏ى تمام مفاهيم كليدى موضوع و يا متنى كه از آن موضوع استخراج شده به صورت نمايه تركيبى" است.

ذكر چند نكته در نمايه سازى ضرورى به نظر مى رسد:

1. سعى شد كه نمايه از دو كلمه فراتر نرود مگر آنكه دو واژه يا بيشر، يك كلمه محسوب شوند از قبيل اعلام، اسامى مركب و مضاف و مضاف اليه در صورتى كه حاكى از اصطلاح يا معنى خاص است، و يا اينكه به عنوان تكواژه براى كلمه محسوب نشود مانند عدم و نفى.

2. آياتى كه در متن به آنها استشهاد شده ولى موضوع ذيل آيه‏ ى اصلى آورده شده، به صورت شماره سوره و آيه در بخش نمايه فيش بردارى شده است.

3. همزمان با كنترل موضوعات، نمايه ‏ها نيز از جهت ادبى و حداقل هماهنگى ارزيابى شده است.

4. سعى شد بر اصطلاحات متن و آيات در نمايه تحفظ شود و تفاوت بين واژه‏ هاى قريب المعنى رعايت گردد مثلا در تفسير به لغت "معنى كذا" و تفسير به غير لغت و يا قول مفسران "تفسير كذا" و در تبين اصطلاح خاص "تعريف كذا " به كار رفته است.

5. مواردى كه در متن معين بوده ولى در موضوع اظهار نشده است، در نمايه ظاهر مى گردد از قبيل اسامى اماكن و ايام، قائلين نظرات و اسامى كتب و....

6. از آنجا كه در موضوع‏ بردارى مباحث غير تفسيرى؛ كليت موضوع مد نظر است، سعى گرديده جزئيات متن در نمايه گنجانده شود تا تمامى مطالب متن به كاربر ارائه شود.

* مرحله سوم: تكواژه ‏سازى از نمايه‏ ها و هماهنگ‏ سازى‏

در اين مرحله براى هر يك از نمايه ها، كليدى‏ ترين واژه ‏ها و اصطلاحات با نام كليدواژه‏ها ثبت گرديد كه اين واژگان، محورى‏ ترين عناوين هر موضوع به‏ شمار مى‏ روند و گرچه در روند توليد، در آخرين مرحله، ثبت مى‏ گردند ولى در مسير بازيابى نخستين مرحله پژوهش را شكل مى ‏دهند؛ يعنى در هر تحقيقى بايد كليدى‏ ترين و اصلى‏ ترين محور هر خواسته را تعيين نمود و به اصطلاحى‏ ترين شكل رايج بيان كرد و سپس اين واژه را در فهرست كليدواژگان جستجو نمود. پس از يافتن كليدواژه مقصود؛ با انتخاب آن به فهرستى از نمايه ‏ها دست خواهيم يافت كه هر يك به سبب داشتن قيدى افزون‏تر، نسبت به كليدواژه اصلى، مجموع مطالب مربوط به آن كليدواژه را به گروه‏هاى كوچكتر تقسيم مى‏ كنند. با يافتن يك يا چند عنوان مورد نظر و با انتخاب آنها فهرستى از موضوعات آشكار خواهد گرديد كه هر يك از متنى از تفسير استخراج گرديده ‏اند و انتخاب هر كدام كاربر را به نشانى و متن تبيان منتقل خواهد ساخت.

تعداد كليدواژه ‏هاى تكرارى تفسير تبيان كه بيش از 278000 عدد مى‏ باشد، نشانگر انواع مسيرهاى بازيابى مطالب از تفسير می ‏باشد. اين تعداد انبوه در فهرست كليدواژه‏ ها در ضمن 11821 اصطلاح غير تكرارى مندرج شده كه به خوبى ميزان بالاى هماهنگى واژگان را به نمايش مى‏ گذارد.

اصل كلى؛ تبديل اجزاى هر نمايه به تكواژه است ولى ذكر چند نكته ضرورى به نظر مى رسد:

1. واژه ‏هايى كه حفظ آنها ضرورى به نظر نمى‏ رسد مانند عدم و نفى (به معنى سلب) تبديل به تكواژه نمى‏ شوند.

2. واژه‏ هاى مركب از قبيل اعلام و اسامى خاص و اصطلاحات مركب مانند البيت‏ الحرام، آل‏ عمران، آيات ‏الاحكام كه در نمايه يك كلمه محسوب شده ‏اند، در تكواژه هم به صورت مركب آوره مى‏ شود.

3. واژه ‏هايى كه معناى آنها با اختلاف حركت و اعراب، متفاوت است و بدون حركت يك شكل مى ‏باشند، حركت آنها در تكواژه اظهار مى ‏گردد مانند المِثل، المَثَل، المُثُل رسم الخط يكسان در تكواژه‏ ها بايد لحاظ شود.

سپس مرحله هماهنگ سازى آغاز مى‏ شود كه اين خود در دو مرحله انجام مى‏ گيرد:

1. هماهنگ‏ سازى موضوعات؛ از آنجا كه موضوعات با ذوق و سليقه موضوع‏ بردار استخراج شده و بعد از كنترلهاى متعدد سعى شده تا مفهوم متن را به‏ آسانى منعكس كند، از اين رو هماهنگى كامل بين آنها ضرورى تشخيص داده نشد و تنها سعى گرديد با قرار دادن موضوعات بين حداقل 60 و حداكثر 160 كاراكتر و نيز ارزيابى مجدد موضوعات از جهت محتوا و شكل ظاهرى، تا حد زيادى بين آنها هماهنگى شود.

2. هماهنگ‏ سازى نمايه ‏ها؛ بر خلاف موضوعات، هماهنگى بين نمايه‏ ها ضرورى به نظر مى رسد از اين رو هماهنگ ‏سازى در چند مرحله انجام گرفت:

* ابتدا نمايه‏ هايى كه بيش از دو تكواژه دارند بررسى شده و در صورت امكان به دو نمايه يا بيشتر تقسيم گرديد تا با حفظ دو كلمه‏اى بودن نمايه‏ ها، هماهنگ ‏سازى بين آنها آسان‏تر شود.

* كنترل و بازبينى تك تك نمايه ‏ها از جهت محتوا و شكل با چينش از چپ و راست كه باعث هماهنگى بين نمايه ‏هاى داراى يك محتوا و ويرايش ادبى و روشى آنها مى ‏شود.

* انجام تستهاى خاص از قبيل تست نمايه ‏هاى مشترك ذيل يك موضوع، تست بيشترين تكواژه تكرارى ذيل يك موضوع، تست اعم و اخص، تست نمايه ‏هايى كه از دو واژه ‏ى متفاوت ولى داراى يك ريشه شكل گرفته ‏اند (اين تست بعد از ريشه زدن به تكواژه ها انجام گرفت.)

لازم به ذكر است كه جهت ايجاد هماهنگى بين موضوعات و نمايه‏ ها در دو مرحله اول طرح كه به صورت دستى انجام گرفته است، سعى گرديد با برگزارى جلسات متعدد و طرح مشكلات و موارد خاص موضوع بردارى و تدوين آيين نامه خاص، تا حد قابل توجهى بين موضوعات و نمايه‏ ها هماهنگى ايجاد شود كه اين خود باعث سرعت هماهنگ‏ سازى در اين مرحله گرديد.

* مرحله چهارم: ريشه يابى‏

پس از بازبينى تكواژه‏ ها و تثبيت رسم الخط آنها به اين مرحله وارد مى‏ شويم، فهرست ريشه كليدواژه ‏ها از امكانات سيستم جانبى برنامه فرهنگ موضوعى است كه مى ‏تواند به محققان در دستيابى به شكل منتخب اصطلاحات و مشتقات كمك ‏رسانى نمايد.

تكواژه ‏ها را از جهت ريشه مى‏ توان به چهار گروه تقسيم نمود:

* تك ريشه اى: تكواژه‏اى كه داراى معنى خاص يا معانى متعدد بوده و اهل لغت تنها يك ريشه براى آن ذكر كرده‏ اند.

* چند ريشه ‏اى: تكواژه‏اى كه معانى مختلفى داشته و ريشه‏ ى هر معنى متفاوت است و يا اهل لغت ريشه‏ هاى متعددى براى آن ذكر كرده اند. مانند الملائكة داراى ريشه ‏هاى ملك، لئك، ألك.

* بدون ريشه: تكواژه‏اى كه علم و اسم خاص است، خود تكواژه با علامتى خاص در بخش ريشه آورده مى‏ شود. البته اگر تكواژه دو كاربرد داشته باشد يعنى هم از اعلام بوده و هم در معناى خاص بكار رفته است در اين صورت ريشه و خود تكواژه هر دو لحاظ مى گردد.

* ريشه مركب: اگر تكواژه‏اى به صورت اصطلاح مركب يا اسم مركب باشد در اين صورت ريشه ‏ى هر دو با هم آورده مى‏ شود و در صورتى كه اسم خاص باشد خود تكواژه و ريشه هر دو لحاظ مى گردد.

مانند اصحاب اليمين = صحب + يمن؛ المسجد الحرام = سجد + حرم.

يادآورى مى‏ شود كه پس از اتمام مرحله ريشه‏ يابى تست نمايه‏ هاى داراى ريشه مشترك ذيل يك موضوع براى هماهنگى بين نمايه ‏ها اجرا مى شود.

* مرحله‏ ى پنجم: سيستم جانبى مشتركات، مترادفات و مرتبطات‏

از آنجا كه فرهنگ موضوعى، فرهنگى مفهومى و معنا محور است؛ تعدد معانى واژگان و دلالت الفاظ متعدد بر معناى واحد از عللى بود كه تدوين سيستم‏هاى مشتركات و مترادفات را الزامى مى‏ ساخت. در نظام مشتركات هر واژه به معانى مختلفى كه ممكن است از آن در برنامه حاضر اراده شود، تفكيك مى‏ گردد و در نظام مترادفات واژه ‏هاى داراى معناى واحد به صورت ماشينى به واژه مرجع ارجاع داده مى‏ شوند.

دقت در ثبت كليدواژه‏ها در عين آنكه مانع از همسان‏ سازى مفاهيم متفاوتى مى ‏باشد كه داراى اختلافات معنايى دقيقى مى‏ باشند، ولى لزوم ارجاع بين چنين واژه ‏هايى نظام مرتبطات را بنيان نهاد.

1. سيستم مترادفات:

اصل كلى در مترادفات "ارائه مترادفات مشهور هر تكواژه كه در ليست تكواژه ‏ها وجود ندارد (اگر وجود داشت آن را به يك مفهوم مشهور تبديل كرده به وسيله مترادفات به موضوع وصل مى‏ گردد)، مى‏ باشد كه خود به دو قسم مترادف اختيارى و اجبارى تقسيم مى‏ گردد، در ستون مترادف اجبارى عناوين ديگرى از تكواژه كه در شكل متفاوت، ولى در مصداق با تكواژه يكى هستند، آورده مى‏ شود، نمودِ بيشتر اين نوع مترادفات در اعلام است مثلا تكواژه ابن سينا، مترادف اجبارى شيخ الرئيس ابو على سينا و... است.

در ستون مترادف اختيارى كليه ‏ى مترادفات مشهور تكواژه كه در ليست تكواژه ‏ها وجود ندارد ارائه مى‏ گردد. در نهايت مقدار 2272 مترادف در اين برنامه اعمال شده است.

2. سيستم مرتبطات:

در ستون مرتبطات كليه تكواژه ‏هايى كه در ليست تكواژه ‏ها وجود دارند و به يكى از روشهاى ذيل با تكواژه در ارتباط است، آورده مى‏ شود.

* اقسام و قسيم: اگر تكواژه‏اى اقسامى دارد يا قسيم تكواژه‏ ى ديگر است، كليه‏ ى اقسام و قسيمها در مرتبطات آورده مى‏ شود. از قبيل: العلم: الحضورى، الحصولى.

* مترادف و متضاد: تمام مترادفات و اضداد و نقيض‏هاى تكواژه كه در ليست تكواژه‏ها وجود داشته باشد، در مرتبطات آورده مى‏شود. از قبيل: الاحسان : الاسائة، البر.

* كل و جزء: اجزاء در تكواژه كل و كل در تكواژه اجزاء به عنوان مرتبط آورده مى‏شود از قبيل: الصلاة: الركوع، السجود، القراءة....

* كلى و افراد: افراد در تكواژه‏ى كلى و كلى در تكواژه‏ ى افراد به عنوان مرتبط آورده مى‏ شود به عنوان نمونه در ستون مرتبطات الانبياء نام انبياء موجود در ليست تكواژه ‏ها آورده مى‏ شود.

* مفسر و مفسر به: تفسيرهاى تكواژه در ستون مرتبطات آورده مى ‏شود كه اين امر نياز به رجوع به نمايه‏ هاى تكواژه دارد.

* مشتقات: مشتقات تكواژه در صورتى كه در ليست تكواژه ‏ها وجود داشته باشد، از مرتبطات محسوب مى‏ گردد.

* غيره: در صورتى‏ كه بين دو تكواژه ارتباط خاص و معهود باشد كه در يكى از امور فوق نگنجد، از مرتبطات محسوب مى ‏گردد. مانند الانبياء: العصمة، الوحى‏

* اسباب نزول و قرائات: تكواژه‏ ى اسباب النزول، از مرتبطات اعلامى كه آيه ‏اى در مورد آنها نازل شده؛ محسوب مى‏ گردد و نيز تكواژه‏ ى القراءات به عنوان مرتبط كلماتى كه در آن اختلاف قرائت شده، آورده مى ‏شود.

سهم اين برنامه 85693 ارتباط بوده است.

3. سيستم مشتركات:

در ستون مشتركات كليه تكواژه‏ هايى كه در ليست تكواژه ‏ها وجود دارند و با واژه‏ ى مورد نظر، اشتراك لفظى دارند، بوسيله حركات اعرابى يا توضيح معنا داخل قوسين، از اشتراك ظاهرى بيرون مى‏ آيد و با درج معناى آنها دايره‏ ى معنائى آن واژه از واژگان ديگر جدا مى ‏گردد. اين سيستم 2142 مشترك را درخود جاى دارد.

در پايان فرهنگ موضوعى تبيان با 31910 موضوع، 61029 نمايه‏ ى غير تكرارى و بيش از 135000 نمايه‏ ى تكرارى، 11821 تكواژه‏ ى غير تكرارى و بيش از 278000 تكواژه ‏ى تكرارى به سرانجام رسيده است.